Што не вырашылася ў маладосцi, усё жыве ў табе; як маладосць, як жыццё, поўнае надзей, сядзiш ты тут, на магiльных руiнах.

Вiтаю цябе, мая воля, разбуральнiца скляпоў! Толькi там, дзе ёсць магiлы, магчымыя ўваскрэсеннi!'

Так спяваў Заратустра.

Пра самапераадоленне

'Воля да праўды' - цi не так называеце вы, наймудрэйшыя, тое, што парывае вас i робiць палкiмi?

Воля да памыснасцi ўсяго iснага: так называю я вашу волю!

Усё iснае вы хочаце спачатку зрабiць яўным, памысным: бо сумняваецеся - а цi памыснае яно.

Але яно не павiнна схiлiцца перад вамi i дапасавацца да вас! Так хоча ваша воля. Усё iснае павiнна зрабiцца гладкiм i падданым духу, як яго люстраны адбiтак.

Уся ваша воля, наймудрэйшыя, у гэтым памкненнi да ўлады, нават калi вы гаворыце пра дабро i зло, пра ацэнку ўсiх каштоўнасцяў.

Стварыць свет хочаце вы, перад якiм вы маглi б укленчыць: такая ёсць ваша апошняя надзея i ваша ап'яненне.

Тым часам як нямудрыя, гэта значыць народ, - падобныя на раку, па якой плыве човен, а ў iм урачыстыя i пышна ўбраныя каштоўнасцi.

Вашу волю i каштоўнасцi вы пусцiлi па рацэ станаўлення; я пазнаю вашу старую волю да ўлады па тым, у што верыць народ як у дабро i зло.

Гэта вы, наймудрэйшыя, пасадзiлi вашых гасцей у човен, далi iм бляск i гордыя iмёны, вы i ваша ўладнiцкая воля!

Далей нясе рака ваш човен: яна павiнна несцi яго. Не абыходзiць вам, што пенiцца ўзбураная вамi рака i гнеўна працiвiцца кiлю!

Не рака - небяспека вам i канец вашаму дабру i злу, наймудрэйшыя; але небяспечная сама воля да ўлады - невычэрпная самазарадная воля да жыцця.

Але каб вы зразумелi маё слова пра дабро i зло, хачу расказаць вам пра жыццё i ўласцiвасцi ўсяго жывога.

Я iшоў следам за ўсiм жывым, я прайшоў па вялiкiх i малых сцежках жывых, каб зведаць iх уласцiвасцi.

Стагранным люстэркам я лавiў позiрк жывога, калi былi сцiснуты ягоныя вусны; каб позiрк той гаварыў мне. I ён гаварыў.

Але дзе б я нi знаходзiў жывое, усюды чуў словы пра паслушэнства. Усё жывое слухаецца.

А цяпер другое, што ўведаў я: загадваюць таму, хто не ўмее слухацца самога сябе. Такая ўласцiвасць усяго жывога.

А вось трэцяе, што я чуў: загадваць цяжэй, чым слухацца. I не толькi таму, што той, хто загадвае, нясе цяжар тых, якiя падпарадкоўваюцца, i што цяжар гэты можа лёгка раздушыць яго: спробаю i дзёрзкасцю здаваўся мне любы загад. I, загадваючы, жывое заўсёды ставiць сябе пад рызыку.

Нават загадваючы самому сабе, трэба яшчэ акупiць свой загад i стаць суддзёю, мсцiўцам i ахвяраю свайго ж закону.

'Як жа гэта адбываецца? - пытаюся я ў сябе. - Што прымушае жывое падпарадкоўвацца i загадваць, i, загадваючы, падпарадкоўвацца сабе?'

Дык слухайце ж маё слова, наймудрэйшыя! Пераканайцеся, цi сапраўды я пранiк у аснову асноваў жыцця i да самых нетраў яе сэрца?

Усюды, дзе было што жывое, я знаходзiў волю да ўлады; i нават у паслушэнстве слугi я бачыў жаданне быць панам.

Воля слабога схiляе яго падпарадкоўвацца моцнаму, бо хоча панаваць над тым, хто яшчэ слабейшы: толькi гэтай радасцi прагне ён i не хоча страцiць яе.

I як меншае аддаецца большаму, каб радавацца i панаваць над яшчэ меншым, так ахвяруе сабою i найвялiкшае, рызыкуючы жыццём дзеля ўлады.

У тым якраз i ёсць самаахвяраванне вялiкага, што яно - парыванне, i небяспека, i гульня, дзе стаўка - жыццё.

I там, дзе ёсць ахвяра, i служэнне, i позiркi кахання, - там ёсць i воля да панавання. Патайнымi сцежкамi прадзiраецца слабы ў крэпасць моцнага - да самага сэрца - i забiрае ўладу.

I вось якую таямнiцу расказала мне жыццё: 'Глядзi, - сказала яно, - я тое, што ўвесь час пераадольвае самое сябе.

Хоць вы i называеце гэта прагай узнаўлення альбо iмкненнем да мэты - да найвышэйшага, далёкага, разнастайнага, але ўсё гэта - адзiнае i ёсць адна таямнiца.

Я хутчэй загiну, чым адмоўлюся ад гэтага: далiбог, там, дзе пагiбель, захад i лiстапад, там жыццё ахвяруе сабой дзеля ўлады!

Я - жыццё i павiнна быць барацьбой i станаўленнем, мэтаю i супярэчнасцю мэтаў: хто адгадае маю волю, той зразумее, якiмi крывымi дарогамi павiнна iсцi жыццё!

Што б нi стварала я, як бы нi любiла свой твор, - i яму i каханню я павiнна зрабiцца супрацiўцам, ты толькi сцежка i след маёй волi: сапраўды, мая воля да ўлады iдзе нагамi тваёй волi да праўды!

Хто ўзвясцiў 'волю да iснавання', той прайшоў мiма праўды; такой волi няма!

Тое, чаго няма, не можа хацець; а што ёсць, - не захоча быць, бо ўжо ёсць!

Толькi там, дзе ёсць жыццё, ёсць i воля: але не воля да жыцця - а воля да ўлады! Так я вучу цябе.

Многае цэнiць той, хто жыве вышэй, чым жыццё; але i ў самой гэтай ацэнцы гаворыць воля да ўлады!'

Так вучыла мяне калiсьцi жыццё: гэтаксама, наймудрэйшыя, вырашаю i я загадку вашага сэрца.

Праўду кажу вам: няма такога дабра i зла, каб яны не мiналiся. Няспынна павiнны яны адольваць самiх сябе.

З дапамогаю вашых каштоўнасцяў i таго, што вы кажаце пра дабро i зло, вы чынiце гвалт, вы, ацэншчыкi: i ў гэтым ваша таемная любоў, бляск, трапятанне i парываннi душы.

Але яшчэ больш магутная сiла i новае пераадоленне вырастаюць з вашых каштоўнасцяў; аб гэтую сiлу i пераадоленне разаб'ецца яйцо i яго шкарлупа.

I той, хто павiнен быць творцам дабра i зла, той, праўда, павiнен быць спачатку разбуральнiкам, якi разбiвае каштоўнасцi.

Так найвышэйшае зло належыць да найвышэйшай даброцi - быць стваральным.

Дык будзем гаварыць толькi пра яго, наймудрэйшыя, хоць i злое яно ў сутнасцi сваёй. Аднак маўчанне - яшчэ горш? Усякая праўда, якую замоўчваюць, робiцца ядавiтай.

Хай разаб'ецца аб нашую праўду ўсё, што можа разбiцца! Многа будынкаў мы маем яшчэ пабудаваць!'

Так сказаў Заратустра.

Пра ўзвышаных

Спакойная глыбiня майго мора: хто адгадае, якiх пацешных пачвараў хавае яно!

Няўзбураная мая глыбiня; але яна блiшчыць плывучымi загадкамi i ўсмешкамi.

Я сёння бачыў узвышанага, святочнага, пакаянца духам: о, як рагатала душа мая з яго брыдкасцi!

Выгнуўшы грудзi, быццам затрымлiваючы дыханне, стаяў ён, гэты ўзвышаны, i маўчаў.

Ён быў увешаны агiднымi праўдамi, трафеямi свайго палявання, i задаваўся падранаю вопраткаю; i шмат калючак было на iм, але не было нiводнай ружы.

Ён яшчэ не навучыўся смеху i прыгажосцi. Змрочны вярнуўся гэты паляўнiчы з лесу пазнання.

Пасля бiтвы з дзiкiмi звярамi вярнуўся ён дамоў; але праз сур'ёзнасць яго праглядвае яшчэ дзiкi звер - не пераможаны!

Быццам тыгр, якi падрыхтаваўся да скачка, - так трымаецца ён; але я не люблю гэтых напружаных душ, i не даспадобы мне ўсе гэтыя затоеныя.

А вы, сяброве, кажаце, што пра густ i смак не спрачаюцца? Але ўсё жыццё i ёсць спрэчка пра густ i смак!

Густ - гэта адначасова i вага, i шалi вагаў, i той, хто важыць; i гора жывым, якiя хочуць пражыць без спрэчкi пра вагу, шалi i вагара!

О, калi б гэты ўзвышаны стамiўся ад сваёй узвышанасцi: толькi тады выявiлася б яго прыгажосць, i толькi тады я пакаштаваў бы яго i палiчыў бы смачным.

I толькi адвярнуўшыся ад самога сябе, пераскочыць ён цераз свой цень праўда! - проста ў сваё сонца!