Калi ты хочаш мець сябра, ты павiнен быць гатовы весцi за яго вайну; а каб весцi вайну, трэба ўмець быць ворагам.

У сваiм сябры трэба шанаваць яшчэ i ворага. Хiба можаш ты падысцi да свайго сябра, не падступiўшыся да яго?

Хай будзе твой сябар сама годным ворагам тваiм. Будзь сама блiзкi да сэрца ягонага, супрацiўляючыся яму.

Ты не хочаш перад сваiм сябрам насiць вопратку? Ты робiш гонар яму, паказваючыся такiм, якi ты ёсць? Але за гэта ён пасылае цябе к чорту!

Хто не маскуе сябе, той абурае: у вас аж столькi падстаў баяцца сваёй галiзны! Былi б вы багамi, тады вы саромелiся б сваёй вопраткi!

Не прыхарошвайся дзеля сябра, бо стралой i парывам да Звышчалавека маеш ты быць яму.

Цi глядзеў ты на сябра, калi ён спiць, каб убачыць, якi ён тады? Што такое твар твайго сябра? Гэта - сама твой твар, але ў грубым i недасканалым люстры.

Цi бачыў ты сябра свайго, калi ён спiць? Цi не спалохаўся ты яго выгляду? О, чалавек ёсць нешта такое, што трэба пераадолець.

Здагадвацца i ўмець маўчаць павiнен сябар: не ўсё ты павiнен хацець бачыць. Хай сон твой адкрые табе, што робiць твой сябар, калi чувае.

Хай здагадка твая будзе мiлажальная: даведайся спярша, цi хоча сябар твайго мiлажалю. Можа, ён любiць у табе цвёрды пагляд i позiрк вечнасцi.

Хай будзе твой мiлажаль да сябра схаваны пад моцнай абалонкай, на ёй ты павiнен скрышыць свае зубы. Тады спагада набудзе вытанчанасць i слодыч.

Цi стаў ты чыстым паветрам, хлебам i лекамi свайму сябру? Некаторыя не ўмеюць скiнуць з сябе ланцуг, аднак ратуюць сваiх сяброў.

Ты раб? Тады ты не можаш быць сябрам. Тыран? Тады ты не можаш мець сяброў.

Занадта доўга жылi ў жанчыне раб i тыран. Таму яна няздольная на сяброўства: яна ведае толькi каханне.

У яе каханнi заўсёды ёсць несправядлiвасць i слепата да ўсяго, чаго яна не любiць. Але i ў свядомым каханнi жанчыны ёсць i раптоўнасць, i маланка, i ноч побач з святлом.

Пакуль яшчэ жанчына няздольная на сяброўства. Жанчыны - усё яшчэ кошкi альбо птушкi. Альбо, у лепшым разе, каровы.

Пакуль яшчэ жанчына няздольная на сяброўства: але скажыце вы мне, мужчыны, хто з вас здольны?

О вашая беднасць, мужчыны, о скнарыстасць вашай душы! Тое, што вы даяце сябру, я даю кожнаму свайму ворагу, але ж не раблюся бяднейшы.

Ёсць таварыскасць: хай будзе i сяброўства!

Так сказаў Заратустра.

Пра тысячу i адну мэту

Шмат краiн i народаў пабачыў Заратустра: так ён адкрыў дабро i зло ў розных народаў. Не знайшоў ён на цэлай зямлi сiлы, большай за дабро i зло.

Нiводзiн народ не здолеў бы выжыць, не робячы ацэнкi - што дабро i што зло; каб захавацца, ён павiнен ацэньваць iнакш, чым ягоны сусед.

Многае, што ў адных народаў называюць дабром, у другiх лiчыцца ганьбаю i гiдою - вось што зразумеў я. Многае з таго, што тут называецца лiхам, там ходзiць у пурпурах шаноўлi.

Нiколi сусед не разумеў суседа; заўсёды здзiўлялася душа аднаго з шалу i злосцi другога.

Скрыжаль даброцяў вiсiць над кожным народам. Глядзi, гэта скрыжаль ягоных пераадоленняў, гэта голас ягонай волi да ўлады.

Вартае хвалы ў яго тое, што цяжка робiцца; добрым называецца цяжкае i непазбежнае; а тое, што настолькi моцнае, што аж можа вызвалiцца ад найвялiкшай гароты, - сама рэдкае i цяжкае - ён абвяшчае свяшчэнным.

Тое, што дазваляе яму панаваць, перамагаць i ззяць на зайздрасць суседу, мае ў яго значэнне найвышэйшага, сама першага мернiка каштоўнасцяў i сэнсу ўсiх рэчаў.

Сапраўды, браце мой, калi ты ўведаў патрэбу народа, яго зямлю, i неба, i суседа ягонага, ты адкрыў закон пераадолення яго i адгадаў, чаму ён падымаецца па гэтай лесвiцы да надзеi сваёй.

'Ты заўсёды павiнен быць першы i стаяць наперадзе iншых; нiкога не павiнна любiць твая раўнiвая душа, акрамя сябра', - словы гэтыя ўзрушалi душу грэка, i ён iшоў сцежкай сваёй велiчы.

'Гаварыць праўду i добра валодаць лукам i стрэламi', - лiчылася годнаю, але i нялёгкаю справаю кожнага народа, ад якога паходзiць маё iмя - iмя, якое я нашу з годнасцю i гонарам, хоць i нялёгка мне гэта.

'Шанаваць бацьку i мацi i да патаемных глыбiняў душы аддавацца iх волi' такая скрыжаль пераадолення другога народа, якi ўзвёў яе над сабою i зрабiўся магутнай i вечнай сiлай яе.

'Захоўваць вернасць i ў iмя яе ахвяраваць крывёю i гонарам нават у лiхiх i небяспечных дзеях' - так, павучаючыся, пераадольваў сябе другi народ, i, пераадольваючы, вялiкiя надзеi панёс ён у сабе.

Сапраўды, людзi самi сабе зрабiлi ўсё сваё дабро i зло. Сапраўды, не пазычалi яны i не знайшлi нiчога, i нiшто не ўпала само да iх, быццам голас з неба.

Спачатку чалавек даў каштоўнасць рэчам, каб гэтым захаваць сябе; ён даў рэчам сэнс, чалавечы сэнс. Таму i назваў сябе чалавекам, што пачаў ацэньваць.

Ацэньваць - гэта ствараць. Чуеце вы, творцы! Ацэнка прыўлашчвае каштоўнасць усiм ацэненым рэчам. Толькi праз ацэнку з'яўляецца каштоўнасць: без ацэньвання быў бы пусты арэх быцця. Чуеце вы, творцы!

Перамена каштоўнасцяў - гэта перамена творцаў. Заўсёды будзе разбуральнiкам той, хто робiцца творцам.

Калiсьцi творцамi былi цэлыя народы, i толькi потым - асобныя людзi; сапраўды, асобны чалавек - гэта сама маладое з усяго створанага.

Скрыжалi даброцяў павесiлi над сабою народы. Любоў, якая iмкнецца загадваць, i любоў, якая прагне слухацца, разам стварылi гэтыя скрыжалi.

Iмкненне да статка больш даўняе за iмкненне да свайго 'Я': i пакуль добрае iмкненне азначае волю статку, толькi дрэннае сумленне скажа: 'Я'.

Сапраўды, падступнае i бессардэчнае 'Я', якое шукае сваёй выгоды ў выгодзе многiх, - не пачатак статка, а пагiбель яго.

Хто любiць i стварае - вось ён быў заўсёды творцам дабра i зла. Агонь любовi i гневу палае на iмёнах усiх дабрачыннасцяў.

Шмат краiн i народаў пабачыў Заратустра, але не знайшоў ён на цэлай зямлi большае сiлы, чым творы тых, што любяць: Дабро i Зло - iх iмёны.

Сапраўды, пачварная сiла i ўлада гэтай пахвалы i гэтага паганьбення. Скажыце мне, братове мае, хто адолее iх? Хто накiне аковы на тысячагаловага звера, скажыце?

Тысяча мэт было дагэтуль, бо была тысяча народаў. Цяпер не хапае толькi кайданоў на тысячагаловага звера, не хапае адной мэты. У чалавецтва яшчэ пакуль што няма мэты.

Але скажыце мне, братове мае: калi ў чалавецтва дагэтуль няма мэты, дык цi ёсць яно само, цi яго яшчэ няма?

Так сказаў Заратустра.

Пра любоў да блiзкага

'Вы тулiцеся да блiзкага i гаворыце прыгожыя словы. А я кажу вам: ваша любоў да блiзкага - гэта толькi любоў да самога сябе.

Вы ўцякаеце да блiзкага ад самiх сябе i хацелi б выдаць гэта за дабрачыннасць; а я наскрозь бачу вашу 'самаадданасць'.

'Ты' старэйшае за 'Я'; 'Ты' абвешчана свяшчэнным, але пакуль што не прызнана свяшчэнным 'Я': i вось - чалавек тулiцца да блiзкага.

Хiба ж заклiкаю я вас любiць блiзкага? Я лепей параю вам уцякаць ад блiзкiх i любiць далёкiх!

Вышэй за любоў да блiзкага стаiць любоў да далёкага i будучага; вышэй за любоў да чалавека - любоў да дзеяў i прывiдных яваў.

Гэтая прывiднасць, што лунае над табой, браце мой, прыгажэйшая за цябе; чаму б табе не аддаць ёй сваё цела i кроў? Але ты баiшся i ўцякаеш да блiзкага.

Вы не трываеце сябе i недастаткова сябе любiце: i вось вы хочаце спакусiць блiзкага свайго на любоў да вас i пазалацiць сябе ягонымi аблудамi.