Мечам гэтага слова ты расцiнаеш густы морак нашых сэрцаў. Ты адгадаў наш смутак, бо, бачыш, на тое мы i рушылi ў дарогу, каб знайсцi вышэйшага чалавека,

- чалавека, якi вышэйшы за нас: хоць мы i каралi. Яму вядзем мы гэтага асла. Бо найвышэйшы чалавек павiнен быць i найвышэйшым уладаром на зямлi.

Няма больш горкай нядолi ў чалавечым лёсе, чым калi ўладары зямлi - не першыя сярод падданых сваiх. I ўсё тады робiцца хлуслiвым, жахлiвым i перакручаным.

Калi ж яны робяцца апошнiмi i з людзей ператвараюцца ў быдла, тады чэрня ўсё больш падымаецца ў цане, пакуль нарэшце дабрачыннасць яе не абвесцiць: 'Глядзi, толькi я адна - дабрачыннасць!'

'Што я чую? - адказваў Заратустра. - Якiя мудрыя каралi! Я ў захапленнi i сапраўды з прыемнасцю перакладу на мову рыфмаў тое, пра што гаварылася:

- хоць гэтыя вершы не на кожнае вуха i наўрад цi спадабаюцца ўсiм. Але я даўно ўжо не зважаю на доўгiя вушы. Ну дык вось яны!

(Але тут i асёл загаварыў: выразна i не без лiхое подумкi ён сказаў 'I-А').

У год народзiнаў Хрыста Сiвiла, Калi была пад чаркай, заявiла:

О гора! Як усё змарнела, ўпала нiзка

У колiсь велiчнай дзяржаве Рымскай:

Сталiцу свету блуд заеў! Агiда!

Стаў Цэзар быдлам, нават Бог - стаў жыдам!'

2

Каралi пацешылiся з Заратустравых рыфмовак, а каторы справа сказаў: 'О Заратустра, як разумна зрабiлi мы, што пайшлi пабачыцца з табою!

Бо ворагi твае ў люстэрка паказалi нам твой вобраз: i ў тым люстэрку ты паявiўся ў вобразе дэмана, са з'едлiвай усмешкай, нам аж страшна стала.

Але i гэта не дапамагло! Зноў i зноў ты кроiў нам вушы i сэрцы сваiмi выслоўямi. Нарэшце мы сказалi: а цi не ўсё роўна, якi ён з сябе! Трэба слухаць яго, таго, хто павучае: 'Вы павiнны любiць мiр як сродак да новай вайны, i кароткi мiр больш, чым доўгi!'

Нiхто яшчэ не казаў такiх ваяўнiчых слоў: 'Што ёсць дабро? Дабро - гэта быць адважным, дабро - гэта вайна, якая асвячае любую мэту'.

О Заратустра, ад гэтых слоў бацькоўская кроў забушавала ў нашых жылах: быццам сама вясна загаварыла да бочак са старым вiном.

Калi мячы склiньвалiся з мячамi, нiбы акрываўленыя змеi, тады бацькi нашы любiлi жыццё; мiрнае сонца ў мiрным небе здавалася iм нежыццёвым i халодным, а доўгi мiр быў ганьбаю.

Як уздыхалi яны, бацькi нашыя, калi бачылi на сцяне блiскучыя вышчарбленыя мячы! Нiбы мячы гэтыя, прагнулi яны вайны. Бо меч хоча ўпiвацца крывёю i ззяе ад палкага жадання'...

Пакуль каралi палка i захоплена балабонiлi пра шчасце сваiх бацькоў, Заратустру моцна закарцела пасмяяцца з iхняга палу, бо на вочы вiдаць было, што каралi гэтыя - з высакароднымi, тонкiмi рысамi твару - зусiм мiралюбныя. Але перасiлiў сябе. 'Ну што ж! - сказаў ён. - Вось дарога, якая вядзе да Заратустравай пячоры; доўгi будзе сённяшнi вечар! А цяпер я пакiну вас: мяне клiча крык на дапамогу.

Гэта гонар маёй пячоры, калi самi каралi будуць сядзець у ёй i чакаць, але канечне, доўгая будзе чаканка ў iх!

Ну добра! Нiчога не зробiш! Дзе сёння найлепш вывучваюцца чакаць, як не пры двары? I ўся каралеўская цнота, якая яшчэ засталася ў iх, цi ж не кажа яна: умець чакаць?'

Так сказаў Заратустра.

П'яўка

Заратустра, увесь у сваiх думках, iшоў далей, спускаючыся з гор, па лясах, мiма балацiн; i, як яно можа стацца з кожным, хто разважае пра цяжае i нялёгкае, незнарок на кагосьцi наступiў. I вось - у твар яму адразу пырснулi крыкi болю, два праклёны i дваццаць два брыдкiя кленiчы, аж Заратустра, спалохаўшыся, замахнуўся кiем i ўдарыў таго, на каго наступiў. Але адразу спахапiўся, i сэрца яго смяялася з дурасцi, якую толькi што зрабiў.

'Даруй, - сказаў ён чалавеку, якi падняўся са змрочным тварам, - не сярдуй i паслухай спачатку такое прыпавесцi

- пра тое, як адзiн дарожнiк, якi марыў пра нешта далёкае, на пустой вулiцы незнарок штурхнуў нагой сабаку, што заснуў на сонцы;

- i як абодва падскочылi i кiнулiся адзiн на аднаго, нiбы заклятыя ворагi, абодва перапалоханыя да смерцi, - гэтаксама атрымалася i ў нас.

I ўсё ж - як мала было трэба, каб яны абышлiся адзiн з адным ласкава, сабака i дарожнiк. Абодва ж яны - адзiнокiя!'

'Хто б ты нi быў, - усё яшчэ гневаючыся, сказаў незнаёмы, - ты моцна зачапiў мяне не толькi нагою, але i гэтым параўнаннем!

Дзiвiся, цi ж я сабака?' - I з гэтымi словамi ён падняўся i выняў сваю голую руку з тванi. А да гэтага ён, затаiўшыся i прыпаўшы да зямлi, ляжаў каля вады, як паляўнiчы, калi высочвае дзiчыну.

'Што ты робiш, - усклiкнуў Заратустра спалохана, убачыўшы, што па руцэ незнаёмага цячэ кроў, - што ты тут робiш, няшчасны? Цi не ўкусiла цябе якая гнюсота?'

Але скрываўлены ўсмiхнуўся, хоць i не прайшоў яшчэ гнеў у яго. 'А табе што? - адказаў ён i хацеў адысцi. - Тут я ў сябе дома, на сваiх пашах. Хай у мяне пытаецца, хто хоча: але перад кожным асталопам я не збiраюся перападаць'.

'Ты памыляешся, спагадлiва сказаў Заратустра, стрымлiваючы яго, - ты тут не ў сябе дома, а ў маiм царстве, i ў iм нiкому не павiнна быць блага.

Называй мяне як хочаш, - а я той, кiм павiнен быць. Сам сябе я называю Заратустра.

Вось што! Там угары дарога вядзе да маёй пячоры - гэта недалёка; цi не хочаш ты ў мяне загоiць свае раны?

Не пашанцавала табе ў гэтым жыццi, няшчасны: спачатку цябе ўкусiў звер, потым на цябе наступiў чалавек!'

Але пачуўшы iмя Заратустры, пацярпелы перамянiўся. 'Як пашанцавала! усклiкнуў ён. - Калi што яшчэ i мучыць мяне з жыццём, цеплiць маю цiкаўнасць, дык гэта адзiн-адзiны чалавек - Заратустра, адно-адзiнае стварэнне - п'яўка.

На тое я i ляжу каля балота, як рыбак, i вось ужо разоў мо з дзесяць упiвалася мне ў руку п'яўка, а цяпер куды больш цудоўную п'яўку прынадзiла мая кроў - самога Заратустру!

О шчасце! О цуд! Хай будзе пахвалёны той дзень, якi прывёў мяне да гэтай балацiны! Хай будзе пахвалёная найлепшая, наймацнейшая п'яўка з усiх, што жывуць сёння, хай будзе пахвалёная п'яўка сумлення - Заратустра!'

Так сказаў незнаёмы; i Заратустра быў рады з ягоных слоў i пашаноўнай манеры гаварыць. 'Хто ты? - спытаўся ён, падаючы яму руку. - Яшчэ шмат памiж намi нявысветленага i няяснага, але, здаецца, светлы дзень ужо распагоджваеца'.

Я - сумленны духам, - адказаў той, - а ў справах духу цяжка знайсцi чалавека больш строгага, цвёрдага i мэтанакiраванага за мяне, акрамя таго, у каго я вучыўся, - я кажу пра самога Заратустру.

Лепей не ведаць нiчога, чым многае - напалавiну! Лепей на маю рызыку быць дурнем, чым мудрацом за кошт чужых думак! Я дашукваюся асновы:

- няважна, малая яна цi вялiкая, называецца балотам альбо небам. Хай аснова гэтая будзе шырынёю хоць з далоню - мне досыць: хай толькi яна будзе аснова, на якой можна ўцвердзiцца!

- хай шырынёю хоць з далоню: на ёй можна ўцвердзiцца. У сапраўды сумленным спазнаннi няма вялiкага i малога'.

'Дык, можа, ты даследчык п'явак? - спытаўся Заратустра. - Можа, ты, сумленны духам, да апошнiх асноваў даследуеш п'яўку?'

'О Заратустра, - адказаў сумленны духам, - гэта было б аж-аж, калi б я адважыўся на гэта!

Калi што i спазнаў я, дык гэта п'яўчыныя мазгi: гэта - мой свет!

Сапраўды, гэта цэлы свет! Але даруй, тут ужо гаворыць мой гонар, бо ў гэтым няма мне раўнi. Таму i сказаў я, што тут - я ў сябе дома.

Даўно ўжо даследую я гэтую адзiную рэч, мазгi, п'яўчыныя, каб коўзкая iсцiна не выкаўзнулася ад мяне! Тут - маё царства!

- дзеля гэтага я ахвяраваў усiм, праз адно гэта ўсё мне з'абыякавела; i побач з веданнем маiм - цемра невуцтва.