'бачыць' не азначае 'бачыць бездань'?

Мужнасць - сама спраўны забойца: яна забiвае нават спагаду. А спагада найглыбейшая бездань: бо як глыбока сягае чалавечы позiрк у жыццё, гэтак жа глыбока сягае ён i ў спагаду.

Мужнасць - найлепшы забойца, мужнасць, якая нападае: i самую смерць яна забiвае, бо пытаецца: 'Дык гэта было жыццё? Дарма! Яшчэ раз!'

Многа пераможных акордаў у гэтых словах. Хто мае вушы, хай чуе!'

2

'Стой, карлiк! - сказаў я. - Я! Цi ты! Але ж я дужэйшы з нас двух: ты не ведаеш яшчэ маiх бяздонных думак! Iх цяжар табе не па сiле!'

I тут мне палегчала: настырны карлiк саскочыў з маiх плячэй! Ён цыгнуў на блiжэйшы камень; мы спынiлiся якраз каля брамы, праз якую iшла дарога.

'Зiрнi на гэтую браму, карлiк! - сказаў я. - У яе два твары. Дзве дарогi сыходзяцца тут: па iх яшчэ нiхто не праходзiў да канца.

Гэтая доўгая дарога назад - яна доўжыцца вечнасць. I гэтая доўгая дарога наперад - другая вечнасць.

Яны супярэчаць адна адной, гэтыя дарогi; яны тут сутыкаюцца лбамi, i тут, каля гэтай брамы, яны i сыходзяцца. А назва ў гэтай брамы напiсана ўгары, над ёю: 'Iмгненне'.

Але калi хто пойдзе па адной каторай далей - усё далей i далей - цi думаеш ты, карлiк, што яны будуць вечна супярэчыць адна адной?'

'Усё простае хлусiць, - пагардлiва адказаў карлiк. - Уся праўда - крывая, а сам час - кола'.

'Ты, Дух Цяжару! - сказаў я гнеўна. - Цi не завельмi лёгка ты рашаеш гэта пытанне? Глядзi, а то пакiну цябе, клышку, сядзець, дзе сядзiш, а я ж цябе нёс угору!

Глянь, - сказаў я далей, - глянь на гэта iмгненне! Ад брамы iмгнення iдзе доўгая, вечная дарога назад: за намi - вечнасць.

Цi не павiнна быць так: усё, што можа адбыцца, ужо калiсьцi прайшло гэтай дарогай, ужо адбылося i мiнула?

I калi ўсё ўжо было, дык што ты думаеш пра гэта Iмгненне, карлiк? Цi не павiнна быць так: гэтая брама - таксама была?

I цi не звязаны ўсе гэтыя рэчы памiж сабою так моцна, што iмгненне цягне за сабою ўсё наступнае? А значыцца - яшчэ раз самое сябе?

Бо ўсё, што можа стацца на гэтай доўгай дарозе наперад - павiнна адбыцца яшчэ раз!

I гэты марудлiвы павук, якi паўзе ў месячным святле, i само месячнае святло, i мы з табою, калi шэпчамся каля брамы пра вечныя матэрыi, - хiба ўсяго гэтага ўжо не было калiсьцi? - i цi не павiнны мы вяртацца i праходзiць па той дарозе, што ляжыць перад намi, далей, наперад па доўгай i страшнай дарозе: цi не павiнны мы ўсе вечна вяртацца?'

Так казаў я, усё цiшэй i цiшэй: бо я спалохаўся сваёй думкi i далёкага, таемнага намыслу. I раптам я пачуў, як завыў сабака.

Цi чуў я калi раней, каб сабака так выў? Мае думкi памкнулiся назад, у мiнулае. Чуў! Калi быў малы, у сама раннiм дзяцiнстве,

- тады я чуў, як вые сабака. I бачыў, як ён дрыжаў, поўсць дыбарам, морда ўгору, у той цiхi час, апоўначы, калi сабакi вераць у прывiды;

- i мне стала шкада яго. Над домам толькi што выплыў мярцвяна-маўклiвы месяц i спынiўся крывава- чырвоным шарам над пляскатым дахам, быццам злодзей над чужым дабром;

- тады сабаку апанаваў страх: бо сабакi чуюць злодзеяў i прывiды. I калi я зноў пачуў, як сабака вые, мне зноў стала шкада.

Куды знiк карлiк? I брама на дарозе? I павук? I нашыя шэпты? Цi я мроiў? Цi прачнуўся? Цi раптам апынуўся адзiн, сярод суровых скал, у бязмежнай пустынi месячнага святла.

Але там ляжаў чалавек! I вось! Сабака скакаў, скуголiў, дыбiў поўсць; i вось ён убачыў, што я падыходжу, i зноў завыў i закрычаў - нiколi раней я не чуў, каб сабака крыкам клiкаў на дапамогу.

I праўда, я нiколi не бачыў таго, што ўбачыў. Я ўбачыў маладога пастуха, якi бiўся ў курчы, задыхаўся, твар перакошаны, з рота звiсала чорная змяя.

Нельга ўявiць сабе столькi агiды i смяротнага жаху на чалавечым твары! Мусiць, ён спаў, а змяя запаўзла яму ў горла i ўпiлася ў яго.

Мая рука рванула змяю, яшчэ i яшчэ: дарма! Тады з маiх вуснаў вырваўся крык: 'Кусi! Кусi! Адкусi ёй галаву! Кусi!' - так крычалi з мяне мая жудасць, мая агiда, мая нянавiсць i мiлажаль мой - усё маё благое i ўсё добрае злiлося ў гэтым крыку.

Вы, дзёрзкiя, што пасталi вакол мяне! Вы, шукальнiкi, што спакушаеце нязведаныя акiяны пад зманлiвымi ветразямi! Вы, загадкава-радасныя!

Дык жа адгадайце загадку, якую бачыў я, растлумачце мне сэнс вiдзежаў самотнiка!

Бо то былi вiдзежы i прадбачанне: што бачыў я ў гэтым сiмвале? I хто той, якi мае прыйсцi?

Хто той пастух, якому ў горла запаўзла змяя? Хто той чалавек, якому ўсё сама цяжкае, сама чорнае запаўзае ў горла?

I пастух паслухаўся майго крыку i ўпiўся ў змяю зубамi. Прэч, далей ад сябе выплюнуў ён змяiную галаву - i ўскочыў.

I вось - нi пастуха, нi чалавека: нехта ператвораны, асветлены, стаiць i смяецца! Нiколi i нiхто яшчэ на зямлi не смяяўся так, як смяяўся ён!

О браты мае, я чуў смех - нялюдскi смех, - i з таго часу цiсне мяне неспатольная прага, грызе маркота i нiколi не ацiхае.

Прага гэтага смеху точыць мяне: о, як мне жыць далей! I як бы я мог цяпер памерцi!'

Так сказаў Заратустра.

Пра шчасце супроць волi

З такiмi загадкамi i гаркотаю ў сэрцы плыў Заратустра па моры. А як ужо быў за чатыры днi дарогi ад шчасных выспаў i ад сваiх сяброў, ён перабароў свой смутак - пераможна, цвёрдымi нагамi ўцвердзiўся ў сваiм лёсе. I такiя словы сказаў свайму радаму сумленню:

'Зноў я адзiн i хачу быць адзiн - сам-насам з ясным небам i вольным морам; зноў вакол мяне полудзень.

Калiсьцi папалуднi я ўпершыню здабыў сваiх сяброў, тады ж я здабыў iх i другi раз - у гадзiну, калi супакойваецца ўсякая светлыня.

Бо што засталося ад шчасця i што на паўдарозе памiж небам i зямлёй, - тое шукае сабе прыстанку ў чыёй-небудзь светлай душы: а сёння ж усякае святло паспакайнела ад шчасця.

О паполудню жыцця майго! Калiсьцi i маё шчасце сышло ў далiну шукаць сабе прыстанку - i знайшло гэтыя шчырыя, гасцiнныя душы.

О паполудню жыцця майго! Усё я аддаў бы за адно: гэтыя жывыя пасевы маёй думкi i ранiшнюю зару найвышэйшай надзеi!

Калiсьцi стваральнiк шукаў спадарожнiкаў i дзяцей сваёй надзеi: i вось выявiў ён, што не здабыць iх iнакш, як папярэдне стварыўшы iх.

Так я чыню сваю справу, калi iду да сваiх дзяцей i вяртаюся ад iх: дзеля сваiх дзяцей Заратустра павiнен удасканальвацца.

Бо ўсiм сэрцам любяць толькi сваё дзiця i сваю справу; i калi любоў да самога сябе вялiкая, дык гэта прыкмета цяжарнасцi: так заўважаў я.

Яшчэ мае дзецi цвiтуць сваёй першай вясной; стаяць яны поруч, хiстаюцца на ветры, дрэўцы майго саду, найлепшае з маiх набыткаў.

I праўда! Там, дзе растуць такiя дрэвы, там шчасныя выспы!

Але сваiм часам я выкапаю iх i пасаджу ў розных мясцiнах: каб навучылiся яны адзiноце, упартасцi i асцярожнасцi.

Гузавата i крыва, але гнутка i цвёрда няхай стаяць яны каля мора, як жывы маяк непераможнага жыцця.

Там, дзе буры ападаюць у мора i горы спатольваюць сваю прагу, дзень i ноч яны будуць стаяць на варце, каб выпрабаваць i зведаць сябе.

Выпрабавана i праверана мае быць кожнае, каб я ведаў, цi майго яны кораня, цi загартаваная ў iх воля, цi маўчаць яны, нават калi гавораць, i цi прыкiдваюцца, што бяруць аддаючы: