Воля не можа хацець назад; не можа яна адолець час i яго прагную ўпартасць - у гэтым яе затоены смутак.

'Хацець' - вызваляе: што ж прыдумвае воля, каб пазбыцца смутку i пасмяяцца са свайго турэмшчыка?

Ах, блазнам робiцца кожны палонны! I дурасць усё тое, як вызваляе сябе паланёная воля.

Яе патаемная дурасць - што час не бяжыць назад; 'Было' - так называецца камень, якi яна не можа зрушыць з гнязда.

I вось коцiць яна камянi дурасцi i абурэння i помсцiць тым, хто, як яна, не адчувае нянавiсцi i прыкрасцi.

Так воля, вызвольнiца, пачала прычыняць боль усяму, што здольнае адчуваць пакуты; помсцiць яна за тое, што не можа павярнуць час назад.

Сутнасць гэтае помсты толькi ў адным: у агiдзе волi да часу i ягонага 'Было'.

Праўда, найбольшая дурасць жыве ў волi нашай, i праклёнам стала ўсяму чалавецтву тое, што дурасць гэтая ўспрыняла дух!

Дух помсты: сяброве мае, дагэтуль гэта ўважалася за сама значнае дасягненне чалавечай думкi: i там, дзе была пакута, заўсёды абавязкова жыла i кара.

'Кара' - менавiта так называе сябе помста; хаваючы ману сваю за гэтым словам, яна лiслiва пераконвае сябе ў чысцiнi свайго сумлення.

I як што чалавек, выяўляючы сваю волю, заўсёды пакутуе, што не можа павярнуць яе назад, дык i самую гэтую волю, i жыццё наогул палiчылi караю!

I вось - хмара за хмарай грувасцiлiся над духам, пакуль нарэшце вар'яцтва не прамовiла: 'Усё мiнае, таму ўсё вартае таго, каб мiнаць!'

'I ў гэтым сама справядлiвасць i закон часу, - каб час жэр дзяцей сваiх' так прапаведавала шаленства.

'У свеце ўсе рэчы маральна ўсталяваны паводле закону i кары. О, у чым здабыць збавенне ад зменлiвасцi рэчаў i кары на iмя 'Быццё'? - так прапаведавала вар'яцтва.

'Цi можна ўратавацца, цi ёсць якое вечнае права? На жаль, не зрушыць камень здзейсненага ў мiнулым: помста таксама павiнна быць вечная!' - так прапаведавала вар'яцтва.

'Нiводнага ўчынку ўжо нельга адмянiць: немагчыма караю зрабiць учынак няўчыненым. Бо вось у чым вечнасць гэтай кары, кары Быццём: Быццё навек асуджана зноў i зноў рабiцца ўчынкам i вiною!

Пакуль нарэшце воля не здабудзе збавення ад сябе самой i не зробiцца воляй да адсутнасцi волi', - але вы i самыя ведаеце, братове мае, гэтую песню шаленства!

Я зводзiў вас далей ад гэтых баек, калi вучыў: 'Воля - гэта стваральнiца'.

Усялякае 'Было' - гэта абломак, загадка, фатальная выпадковасць, - да таго часу, пакуль стваральная воля не абвесцiць: 'Але ж так хачу я! Так захачу я!'

Хiба яна так ужо казала? Калi ж гэта? Цi вызвалiлася воля ад сваёй дурасцi?

Цi стала яна сама сабе збавiцелькай i веснiцай радасцi? Цi забылася пра дух помсты i скрыгат зубоў?

I хто навучыў яе мiрыцца з часам i што - вышэй за ўсякае замiрэнне?

Вышэй, чым усякае замiрэнне, павiнна хацець, воля, якая ёсць воля да ўлады: але калi тое будзе? Хто навучыў яе яшчэ i хацець назад?'

Але на гэтым месцы сваёй прамовы Заратустра раптам спынiўся; здалося, быццам напаў на яго вялiкi страх. Спалоханымi вачыма абвёў ён сваiх вучняў; нiбы страла, пранiзаў яго позiрк iх думкi i таемныя намыслы. Але праз хвiлiну ён засмяяўся i дабрадушна сказаў:

'Цяжка жыць з людзьмi, бо цяжка маўчаць. Асаблiва - балбатуну'.

Так казаў Заратустра. А гарбаты прыслухоўваўся да яго слоў, схаваўшы твар; пачуўшы, што Заратустра смяецца, цiкаўна зiрнуў на яго i паволi сказаў:

'Але чаму Заратустра гаворыць з намi iнакш, чым са сваiмi вучнямi?'

Заратустра адказаў: 'Якое ж тут дзiва! З гарбатымi i гаварыць трэба гарбата'.

'Добра, - адказаў гарбаты, - а з вучнямi, значыцца, i балбатаць трэба школьна.

Толькi чаму гэта Заратустра гаворыць iнакш са сваiмi вучнямi, чым з самiм сабою?'

Пра людскую мудрасць

'Страшная не вышыня, страшны схiл!

Схiл, дзе позiрк зрываецца ўнiз, а рука ўзлятае ўгору, каб за што-небудзь учапiцца. Тады трымцiць сэрца ад раздваення волi.

О сяброве мае, цi ўгадваеце вы i ў маiм сэрцы двайную волю?

Вось ён, мой схiл i мая небяспечная схiльнасць, калi мой позiрк iмкнецца ўгору, а рука шукае апоры ў пустой прасторы, спрабуе ўтрымацца за бездань!

За людзей чапляецца мая воля, ланцугамi вяжу сябе з людзьмi, бо мяне парывае ўгору да Звышчалавека; бо да яго iмкнецца мая другая воля.

Вось чаму я слепа жыву сярод людзей; проста, як бы я iх зусiм не ведаў: каб мая рука не зусiм страцiла веру ў цвёрдую апору.

Я не ведаю вас, людзi: гэтая цемра вакол мяне часта была мне суцяшэннем.

Я сяджу каля дарожнае брамы перад усiмi шэльмамi i пытаюся: хто хоча мяне ашукаць?

Мая першая людская мудрасць, што я даюся на падман, каб не дацца падманшчыкам.

Ах, калi б я баяўся чалавека, як бы ён тады мог быць якарам майму шарыку! Дужа лёгка панёс ён мяне ўгору i ўдалечыню!

Такое ўжо наканаванне майму лёсу, каб я жыў без асцярогi.

Калi той, хто жыве сярод людзей, не хоча памерцi ад смагi, ён павiнен навучыцца пiць з любой шклянкi; i хто не хоча застацца чыстым, павiнен умець умыцца i бруднай вадой.

Так я часта суцяшаў сам сябе: 'Дарма! Нiчога, стары! Няшчасце ўвiнулася ад цябе: цешся ж гэтым, як шчасцем сваiм!'

А другая мая людская мудрасць: я болей шаную славалюбных, чым ганарыстых.

Цi ж параненая славалюбнасць не мацi ўсiх трагедый? А дзе паранена ганарыстасць, там вырастае нешта лепшае, чым яна сама.

Каб на жыццё было любасна глядзець, трэба, каб яго гульня была любасна згуляная: а на гэта спатрэбяцца добрыя акторы.

Добрых актораў я бачыў ва ўсiх славалюбцах: яны iграюць i хочуць, каб iмi захаплялiся - увесь дух iхнi ў гэтым жаданнi.

Яны выстаўляюць сябе, яны выдумляюць сябе: калi я побач з iмi, я люблю назiраць жыццё - гэта ацаляе ад маркоты.

Таму я i шкадую славалюбных, што яны мне - лекары ад маёй маркоты i прывязваюць мяне да чалавека, як да вiдовiшча.

I пасля: хто вымераў у славалюбнасцi ўсю глыбiню яе сцiпласцi! Я добры i спагадлiвы да яе, бо яна сцiплая.

Яна хоча, каб вы навучылi яе верыць у сябе; яна кормiцца з вашых вачэй, яна есць пахвалу з вашых рук.

Вашай iлжы яна яшчэ верыць, калi вы хлусiце пра яе нешта прыемнае: бо ў самых глыбiнях яе сэрца ўздыхае: 'што такое я!'

I калi сапраўдная цнота ёсць тая, што не ведае сама пра сябе, дык гэтая вось яна: славалюбны нiчога не ведае пра сваю сцiпласць!

I вось мая трэцяя людская мудрасць: я не дапускаю, каб ад вашай пудлiвасцi мне спрыкрала бачыць лiхiх.

Я шчаслiвы, калi бачу дзiвосы, спароджаныя гарачым сонцам, - тыграў, пальмы, грымучых змей. Ёсць i сярод людзей дзiвосныя спараджэннi гарачага сонца, i ў лiхiх ёсць шмат чаго, каб дзiву дацца.

I, як вашыя мудрацы паказалi сябе не тое каб дужа мудрымi, так i вашае зло не выцягнула на рэпутацыю лiха.

I я часта пытаўся, круцячы галавою: 'Навошта яшчэ гэты ваш гром, грымучыя змеi?'

Праўда, i ў лiха ёсць свая будучыня! I сама гарачы поўдзень яшчэ не адкрыты чалавеку.

Як многае ўжо сёння называецца лiхiм злом, хоць ушыркi яно дванаццаць крокаў i тры месяцы ўдоўж!