пярэбiрку гнiлой грэчкi. Але хутка ён пайшоў далей, ратуючыся ад холаду. Досвiткам ён дайшоў да поля, дзе стаялi мэндлiкi нязвезенага жыта. Ён ушыўся ў снапы i пачаў церцi счарнелыя пад дажджамi каласы. Ён наеўся гнiлога зерня i зноў рушыў у дарогу. Нi надзеi, нi якiх бы там планаў у яго яшчэ не было, але ён ужо ачомаўся пасля першага дня выгнання i Гертрудзiнай смерцi. Так перайшоў ён малое скрыжаванне i ўвайшоў у лес. I сам ён не ведаў, колькi дзён ён ужо вандруе. Можа было ўжо больш за тыдзень, а можа паўмесяца - ён не мог бы сказаць. I так дайшоў ён да скалечанага Ракуцькавай Лiзаветай танка. Голад з'ядаў яго. Чырвоныя вочы яго часта мiргалi, i твар уздрыгваў. Ён так прывык ужо не заўважаць, на чым ён ляжыць, што есць i што нюхае, што адразу не ўзяў на ўвагу трупнага духу, якi панаваў у гэтым кутку лесу. I самога танка ён спачатку не заўважыў. Пiнжак на iм быў ужо расшастаны на шматкi, i абутак злазiў з ног. Калi дзе траплялася, ён выграбаў рукамi з зямлi бульбу i еў яе сырую. Скура каля пазногцяў на яго пальцах паздзiралася, пазакасвалася i крывавiлася. Барада i вусы выраслi пукамi, i вочы пачалi западаць. Раптам яго ўвагу ўзяла на сябе чорная птушка. Гэта быў груган. Ён сядзеў на дрэве, на вытырклай сухой галiне i пiльна ўглядаўся ўнiз. Здавалася, што птушка гэта ёсць увасабленне самай найвялiкшай на свеце ўвагi. Густаў iнстынктыўна спусцiў свой позiрк з птушкi ўнiз, куды яна ўглядалася i чаго, здаецца, пабойвалася. I сапраўды, мусiць зроду не бачыла яна такога мерцвяка. Гэта было нейкае страшыдла, нахiленае набок, але пахла яно па-сапраўднаму, па-мярцвяцкаму. Густаў падышоў да танка i адчуў на сабе раўнiвы позiрк агiднай птушкi. Ён падняў твар, i позiркi iх спаткалiся. Густаў махнуў рукамi, але птушка нават i не зварухнулася. Тады Густаў, перамагаючы ў сабе страх, палез у танк i, нiчога спачатку там не разабраўшы, пачаў абмацваць па кутках рукамi. Божа! Галеты! Цэлы нячэпаны пачак! I другi! I тут ён адчуў, што можа задыхнуцца ад трупнага духу. Ён прыцiснуў галеты пад паху i пачаў вылазiць з танка, шмаргануўся каленам аб жалеза i ўпаў тварам на смярдзючыя грудзi мёртвага танкiста. Ахоплены жахам, ён выскачыў з танка i на ўсе жылы даў ходу. Трупны дух ужо iшоў з яго ўласнай барады, носа i рук i мучыў яго. Iдучы, ён абцiраўся то тыльным бокам рукi, то рукавом. А гадзiн праз дзве пачаў жаваць галеты. I ўсё яму здавалася, што на iм ляжыць урачысты позiрк гругана. На другi дзень усё яшчэ цягнуўся лес. А ён усё iшоў. Некуды ж прывядзе гэтая дарога, тым больш што iшла яна як бы ў супроцьлеглы бок ад усходу. Ён заўважыў гэта аднойчы ранiцаю. Перад самым выхадам шляху з лесу, ён пачуў нейкi роўны скрып. Трывожна ён азiрнуўся i ўбачыў: галiна аднаго дрэва на самай дарозе адцягнулася ўнiз, надламалася пры ствале, пагойдваецца i паскрыпвае. На дрэве вiсеў чалавек, у ботах, у тутэйшай адзежы i з дошкаю на шыi, на якой было напiсана: 'Я партызан'. Павешан ён быў крукам пад скiвiцу, i шыя i плячо яго былi ў крывi, ужо закарэлай. У гэты момант у Густава i з'явiлася думка, якая ажывiла яго i ратавала ў далейшым яго падарожжы. Ён аж затрапятаўся, так натхнiў яго ўбачаны iм малюнак. Значыцца, тут жыве германская ўлада! Тут ратунак i тут смерць тым, што ператварылi ў здзек над iм яго ж мару. Тут, можа, i сын яго дзе. Але каб вытрымаць, каб перахавацца, каб не трапiць iм у рукi! Ён пацягнуў, як толькi мог, павешанага чалавека за ногi. Галiна адламалася, i труп упаў на зямлю. Добрага паўдня прайшло, пакуль Шрэдэр зняў з трупа боты i ўсю адзежу i пераадзеўся ў яе сам. Цяпер ён быў крыху падобен да якога-небудзь тутэйшага няшчаснага, якi вылузаўся з якой-небудзь бяды i цягнецца ў свой бок. Ён паддаў ходу як толькi маглi вытрымаць яго аслабелыя ногi. Ён iшоў дзень за днём, i дзiўная рэч, нiдзе ён не напаткаў нiводнай нямецкай машыны i нiводнага нямецкага салдата. Неспакой усё большы выростаў у iм. I нiводнай нiдзе жывой душы. Кожны дзень ён сачыў за ўсходам i заходам сонца - цi не кiруецца хаця ён у супроцьлеглы ад захаду бок? Раз на дарозе ён спаткаўся з жанчынай i запытаўся, цi далёка да Баранавiч.

- А ты хто? - адказала яму запытаннем жанчына, чуючы яго ламаную мову. - Ты можа чэх?

- А тут ёсць чэхi? - хiтра запытаў ён.

- Немцы везлi кудысьцi чэхаў, дык яны ўзбунтавалiся, паўцякалi i бадзяюцца па дарогах, - сказала наiўная старая.

- Я чэх, - адказаў Шрэдэр.

- Дык на Баранавiчы iдзi проста шляхам да скрыжавання, а там па шашы.

Цяпер ён пачаў iсцi начамi, а днём сядзеў дзе-небудзь у зацiшку. Ужо зямля ўмерзла, i ночы сталi доўгiмi вельмi. Бульба на полi была ўжо мерзлая. Але непрыбранае збожжа добра высыпалася з каласоў i многа зерня было нацярушана. Часам высвечвала сонца i яшчэ крыху грэла. Тады зямля пачынала раставаць i чарнець. У iм сфармiраваўся свет вялiкай адзiноты. I вось шлях дайшоў да такога месца, дзе Шрэдэр спынiўся i выразная думка аб блiзкай гiбелi стала ў яго цвёрдай i выразнай. У гэты дзень сеялася мокрая iмгла, але к вечару выяснiлася i заход сонца быў чысты. Ружовасць ляжала на небе, i вочы маглi цешыцца з адзiнокай травiны, якая дзе-нiдзе праз нейкi цуд захавалася на ржышчы. Так дзень пачынаў згасаць, калi Шрэдэр убачыў проста на дарозе абломкi машын i мноства трупаў нямецкiх салдат. Патрушчаныя галовы, паадрываныя ногi i рукi i ўсюды высахлая кроў. Шрэдэр мiнуў гэты жах, i яшчэ не змеркла, калi ён убачыў перад сабою велiчэзнае дрэва. Божа! Ён ужо два разы бачыў яго! Цi гэта сон, цi гэта страшная сапраўднасць?! Калiсьцi ён упаў тут хворы, i канвойны расейскi салдат узяў яго пад руку i павёў далей, дзе пры дарозе стаяла ў полi адзiнокая хвоя. Мiлы Божа! Тады яго паклалi на воз i павезлi. Ён сеў на край нейкай труны... Яму хацелася заплакаць. Але ж ён тады, ад слабасцi свае, не вытрымаў i адчынiў сваю душу перад тымi, хто ратаваў яго i нахiляўся над iм з ясным позiркам. I тое, што ён аддаўся патрэбе свайго сэрца, згубiла Гертруду i цяпер губiць яго. Цi здолее ён цяпер быць цвёрдым да канца i не сказаць сустрэчнаму: 'Хоць ты i не немец, але не буду я цябе ненавiдзець. Пашкадуй мяне'. У страшным утрапеннi ён прайшоў яшчэ крокаў дзвесце i ўбачыў: збоку пры самай дарозе насыпана зямля, на насыпе ўбiты ў зямлю кол i на iм дошка з надпiсам: 'Тут закапана сто семдзесят шэсць немцаў, якiя навалаклiся сюды таптаць нашу зямлю i на гэтым самым месцы падохлi ад партызанскiх куль. Гiтлераўцам сабачая смерць. Чытайце, немцы, i вучыцеся'. Шрэдэр прачытаў i зноў рушыў далей. Перад iм была брукаваная паваротка i надпiс на слупе: 'На Сумлiчы. Шэсць кiламетраў'. Нiчога гэты надпiс не сказаў яму. Але ногi яго захiсталiся, i ён сеў, а пасля лёг на зямлю. Усё цела яго ныла, галава кружылася, i кашаль пачаў iрваць яму грудзi. На Вялiкiм скрыжаваннi ён ляжаў, i раптам страшная думка цюкнула яму: 'А цi не ступiў я ўжо на дарогу за сваёй Гертрудай?' Ён падняў галаву. Надпiс на слупе ўжо ледзьве вырысоўваўся ў змроку ранняга вечара. Ён устаў без жадання i волi. Прыпёрся плячыма да вялiкага дрэва i звяў. I толькi кашаль час ад часу вырываў яго з забыцця. Божа, якая доўгая была ноч! Тая чвэрць веку, якую ён пражыў з таго, калi ўпершыню ўбачыў гэтае дрэва, была карацейшая за гэту ноч. Ён сядзеў з усходняй стараны дрэва i, калi ўзышло сонца i паклала на яго страшны твар праменне, ён паварушыўся i падняўся. Надпiс на дошцы зноў стаяў перад яго вачыма: 'На Сумлiчы'. Тут ён раптам уздрыгануўся. Божа, якi дзiўны лёс! Гэтае слова ён пiсаў калiсьцi свайму малому Густаву, калi думаў, што памрэ сярод чужых людзей. Там была дзяўчынка з яснымi вачыма, тая, што паiла яго малаком. Ён не вытрымаў. Цяпер ужо слова 'Сумлiчы' пранiзвала яго вострым болем i смуткам аб нечым навек страчаным i апаганеным. Ахоплепы дзiкай думкай, ён рушыў у брукаваную паваротку. Каля Сумлiч жанчына везла воз дроў. У першай сумлiцкай вулiцы дзяўчынка несла вядро вады. Яна азiрнулася на прысутуленую дзiўную постаць, якая ледзьве грабла нагамi. Стаялi дрэвы без лiсця, i дым iшоў з аднаго комiна. Тут жылi людзi. Шрэдэр падышоў да дзяўчынкi. Ламанай мовай ён сказаў:

- Гэта Сумлiчы?

- Сумлiчы.

- А немцаў не чуваць тут?

- А ты хто?

- Чэх.

- Немцаў няма, тут нашы. Пасля таго як па шашы пачалi душыць немцаў, дык яны сюды i носа не ткнуць. Трасцы!

- Партызаны ўсюды?

- Немцы толькi па гарадах асталiся.

Зноў адчай i трывога выгналi з Шрэдэравай душы нядаўняе жаданне сказаць першаму сустрэчнаму чалавечае слова. Тут падышла другая дзяўчынка, i новае пачуццё ажыло ў Шрэдэра. Гэта быў страх. А страх пачаў зменьвацца слабасцю волi i думкi. Аднак жа думка яго працавала даволi цвёрда. Разам з тым зноў пачало варочацца да яго iмкненне да чалавечага слова кожнаму, хто натрапiцца на яго дарозе. Настрой яго зменьваўся кожную секунду. То хацелася яму крыкнуць: 'Густаў, сын мой! Дзе ты? Дзе твае салдаты i слава фюрэра?' То хацелася сказаць: 'Пракляцце табе, фюрэр, за тое, што ты павёў мяне туды, куды я прыйшоў!' - i цалаваць гэтых дзяўчынак.

- Гэта чэх, - сказала дзяўчынка з вядром той, другой, якая толькi што падышла.

- Дык чаго ж ты стаiш, - сказала Шрэдэру новая дзяўчынка. - Калi ты чэх, дык iдзi папрасiся ў людзей у