Я ўжо не такi самотны; невядомыя спадарожнiкi i браты лунаюць вакол мяне, iх цёплае дыханне кранае маю душу'.

Але калi ён агледзеўся, шукаючы тых, хто суцешыў яго ў адзiноце, - i вось! - выявiлася, што гэта былi каровы на пагорку; iх блiзкасць i пах сагрэлi яму сэрца. Аднак, мяркуючы па ўсiм, гэтыя каровы ўважлiва слухалi нечыя словы i не звярталi ўвагi на Заратустру, якi наблiжаўся да iх. А калi ён падышоў зусiм блiзка, выразна пачуў чалавечы голас аднекуль з сярэдзiны статка: а ўсе каровы павярнулi галовы да таго, хто гаварыў.

Тады Заратустра iмклiва кiнуўся на ўзвышэнне i разагнаў жывёлу, бо спалохаўся, каб не сталася тут з кiм бяды, у якой наўрад цi дапаможа каровiна спагада. Але ён памылiўся; перад iм на зямлi сядзеў чалавек i, здавалася, угаворваў жывёлаў не баяцца яго, - мiралюбны чалавек i горны прапаведнiк, з вачэй яго тачылася сама дабрыня. 'Чаго ты шукаеш тут?' - усклiкнуў уражаны Заратустра.

'Чаго я тут шукаю? - адказаў той. - Таго самага, чаго i ты, перашкода радасцi! Я шукаю на зямлi шчасця.

Я хачу навучыцца шчасця ў кароў. Бо, хай табе будзе вядома, я з самай ранiцы гутару з iмi, i яны ўжо гатовыя былi даць мне адказ. Навошта ты паразганяў iх?

Бо калi не навернемся i не зробiм як каровы, не ўвойдзем у царства нябеснае. Асаблiва ж бо вось чаго мы павiнны ў iх навучыцца: умення жаваць.

I сапраўды, калi б чалавек здабыў нават цэлы свет i не навучыўся як след жаваць: якая карысць яму? Ён не пазбыўся б смутку, - свайго вялiкага смутку, якi называецца - агiда. У каго з сённяшнiх жывых вусны не поўныя агiды, i вочы, i сэрца? У цябе таксама! Аднак жа зiрнi на гэтых кароў!'

Так гаварыў горны прапаведнiк i, нарэшце, перавёў позiрк свой на Заратустру, - бо дагэтуль ён любоўна глядзеў на кароў; i яго быццам падмянiлi. 'Хто ты, з кiм я гавару? - усклiкнуў ён спалохана i падхапiўся. - Гэта чалавек без агiды, гэта - Заратустра, пераможца найбольшай агiды, гэта вусны, i позiрк, i сэрца самога Заратустры'.

Кажучы гэтыя словы, з вачыма, поўнымi слёз, ён цалаваў Заратустру ў рукi, як чалавек, якому неспадзявана з неба ўпаў скарб альбо нешта вельмi каштоўнае. А каровы глядзелi i дзiву давалiся.

'Не гавары пра мяне, ты, дзiвосны! Блiзкi сэрцу майму! - сказаў Заратустра, ухiляючыся ад ягонай пяшчоты. - Скажы мне спачатку пра сябе! Цi не ты той дабрахотны жабрак, якi калiсьцi адмовiўся ад вялiкага багацця, - якi пасаромеўся свайго багацця i ўсiх багатых i ўцёк да сама бедных, каб падарыць iм свой лiшак i сваё сэрца? Але яны не прынялi яго'.

'Але яны не прынялi мяне, - сказаў дабрахотны жабрак, - ты ведаеш гэта. I тады пайшоў я да жывёлаў i да гэтых кароў'.

'I так ты здабыў разуменне таго, наколькi цяжэй даваць, чым браць, перапынiў яго Заратустра, - навучыўся таго, што дарыць, - гэта мастацтва, апошняе, найхiтрэйшае мастацтва дабрынi'.

'Асаблiва ў нашыя днi, - адказаў дабрахотны жабрак. - У нашыя днi, калi ўсе нiзкiя апантаныя баязлiвай прагаю бунту i зрабiлiся па-свойму пыхлiвыя: па-свойму - гэта значыць так, як уласцiва чэрнi.

Бо вядома табе, што настала часiна пачварнага, пагiбельнага i сама працяглага мяцяжу чэрнi i рабоў: але ўсё расце i шырыцца!

Дабрачынства i невялiкiя саступкi ўжо абураюць нiжэйшых: хай усе багатыя будуць напагатове!

У такiх, хто, як пузатая пляшка, па кропельцы выдае змесцiва з вузенькага гарлячка, сёння ў такiх пляшак гэты гарлячок адбiваюць!

Пажадлiвая прагавiтасць, жоўцевая зайздрасць, затоеная помслiвасць, фанабэрыстасць чэрнi: як усё гэта кiдаецца ў вочы! Ужо не правiльна, што ўбогiя - шчасныя. Царства нябеснае - у кароў'.

'А чаму не ў багатых?' - выпрабавальна спытаўся Заратустра, адганяючы кароў, якiя даверлiва пазiралi на мiралюбнага прапаведнiка.

'Чаго спакушаеш мяне? - адказаў той. - Ты ведаеш сам, i нават лепей за мяне. Што надзiла мяне ў бедных? Цi ж не агiда да нашых багатых? - да гэтых калоднiкаў багацця, якiя з любога смецця зыскуюць сабе карысць, да гэтай набрыдзi з халоднымi вачыма i пажадлiвымi думкамi, ад якой смурод шугае пад неба, - да гэтай раззалочанай, наскрозь салжэлай чэрнi, чые бацькi былi злодзеi i кармiлiся падлай, збiраючы здыхлiну, былi ласыя да баб, памаўзлiвыя i забыўлiвыя: бо ўсе яны як усё адно блудадзейка па сутнасцi сваёй?

Чэрня ўнiзе, чэрня ўгары! Што значыць сёння 'бедны' i 'багаты'! Я ўжо перастаў бачыць рознiцу памiж iмi, - i вось уцёк ад iх i бег далей i далей, пакуль не прыйшоў да гэтых кароў'.

Так гаварыў прапаведнiк, сапучы i пацеючы: а каровы ўсё дзiву давалiся. Заратустра ж з усмешкай слухаў гэтыя суровыя казанi, гледзячы яму ў твар, i моўчкi кiваў галавою.

'Ты сам сябе гвалцiш, горны прапаведнiк, ужываючы такiя суровыя словы. Да такiх сур'ёзных рэчаў не дараслi яшчэ нi вочы, нi вусны твае.

I, падобна на тое, што страўнiк твой таксама супрацiўляецца ўсёй тваёй нянавiсцi i гневу з шумам каля рота. Яму трэба што-небудзь уеднае: мяса - яўна не стравiцца.

Хутчэй, як мне здаецца, ты кормiшся раслiнамi i каранямi. Можа, жуеш зерне. Але напэўна ты не схiльны да радасцяў пачуццёвай, мясной ежы i аддаеш перавагi мёду'.

'Ты адгадаў, - з лёгкiм сэрцам адказаў дабрахотны жабрак. - Я люблю мёд i жую зерне, бо я шукаў ежы, якая прыемная на смак i ачышчае дыханне: - на глытанне якой патрэбен час, якi запаўняе цэлы дзень, даючы працу скiвiцам гультаёў.

Але найдалей у гэтым пайшлi, вядома ж, каровы: гэта iм належыць адкрыццё, што можна цэлыя днi жаваць жуйку i вылежвацца на сонцы, i яшчэ яны цураюцца ўсялякiх змрочных думак, якiя вярэдзяць сэрца'.

'Ну што ж! - сказаў Заратустра. - Ты павiнен бачыць i маiх звяроў - майго арла i маю змяю; такiх цяпер не знойдзеш на цэлай зямлi.

Глядзi, вунь там iдзе дарога да маёй пячоры: сёння ўначы будзь у ёй госцем. I пагутары са звярамi маiмi пра шчасце звяроў, - пакуль сам я не вярнуся. Бо цяпер я паспяшаюся ад цябе - мяне клiча крык на дапамогу. А ў мяне ты знойдзеш i мёд - сотавы мёд, халаднаваты, як лёд, i залацiсты: частуйся!

Але зараз жа развiтайся са сваiмi каровамi, ты - дзiвосны i блiзкi сэрцу майму! Развiтайся, нават калi табе i нялёгка гэта. Бо яны - сама пяшчотныя твае сябры i настаўнiкi!'

'За выключэннем таго, якога я люблю яшчэ больш, - адказаў дабрахотны жабрак. - Ты i сам добры, ты дабрэйшы за любую карову, о Заратустра!'

'Прэч, прэч, падступны лiслiвец! - злосна ўсклiкнуў Заратустра. - Навошта ты спрабуеш папсаваць мяне мёдам лёстак i пахвалою?

Прэч, прэч ад мяне!' - усклiкнуў ён яшчэ раз i замахнуўся кiем на злагоджанага жабрака: але той борздзенька шуснуў убок.

Цень

Але як толькi збег дабрахотны жабрак i Заратустра застаўся адзiн, ён пачуў за сабою нечы голас, якi клiкаў: 'Стой! Заратустра! Пачакай! Гэта ж я, о Заратустра, я, твой цень!' Але Заратустра не стаў чакаць, бо раптоўная прыкрасць агарнула яго, таму што так цесна зрабiлася ў ягоных гарах. 'Дзе маё адасабненне? - сказаў ён. - Далiбог, гэта ўжо занадта; гэтыя горы кiшаць людзьмi, царства маё не ад свету гэтага, мне патрэбны новыя горы.

Мой цень клiча мяне? Што мне да ценю? Хай даганяе мяне, я ўцяку ад яго'.

Так сказаў Заратустра сэрцу свайму i пабег. Але той, хто быў за iм, патрапляў след у след: так што цяпер трое беглi адзiн за адным: паперадзе ўсiх бег жабрак-дабрахот, за iм Заратустра, а ззаду ўсiх - ягоны цень. Але нядоўга беглi яны так, бо неўзабаве Заратустра схамянуўся, дайшоў да памяцi сваёй i адразу скiнуў з сябе ўсю прыкрасць i агiду.

'Што, - сказаў ён, - хiба здавён часу не ўбарохтвалiся мы, старыя пустэльнiкi i святыя, у розныя смешныя прыгоды?

Сапраўды, высока ўзрасло ў гэтых гарах неразумства маё! I вось - чую; як тры пары ног трох неразумных вар'ятаў тупацяць следам!

Не, нельга Заратустру баяцца свайго ценю! Аднак, здаецца мне, яго ногi даўжэйшыя за мае'.

Сказаў гэта Заратустра, смеючыся вачамi i ўсёй нутробай сваёй, спынiўся i шпарка павярнуўся назад, ледзь не перакулiўшы пры гэтым цень: бо той бег за iм па пятах i да таго ж змогся. Калi Заратустра ўважлiва разгледзеў яго, дык так жахнуўся, быццам знячэўку ўбачыў здань: такi худы, пачарнелы, змардаваны i лядашчы быў яго спадарожнiк.

'Хто ты? - рэзка спытаўся Заратустра. - Што ты тут робiш? I з якое такое рацыi называеш сябе маiм ценем? Ты не падабаешся мне'.