Я асцерагаю цябе, тут - гладкi i коўзкi лёд! Глядзi, будзь уважлiвы, каб гонар твой не паламаў ног!

Ты лiчыш сябе мудрым, горды Заратустра! Дык разгадай жа гэтую загадку, ты, якi калоў зубамi сама цвёрдыя арэхi! Разгадай загадку, якая ёсць я! Адкажы: хто я?'

Але калi Заратустра пачуў гэтыя словы, - як вы думаеце, што сталася з ягонай душой? Спагада разабрала яго; i ён упаў на зямлю, быццам дуб, якi доўга супрацiўляўся намогам многiх Дрывасекаў, - дуб, якi падае грузна, раптоўна, палохаючы нават тых, хто хацеў звалiць яго. Але тут ён зноў падняўся, i твар яго зрабiўся суровы.

'Вядома, я пазнаю цябе, - сказаў ён ледзяным тонам, - ты - забойца Бога! Дай мне прайсцi!

Ты не перанёс Таго, Хто бачыў цябе, - Якi бачыў цябе наскрозь, - цябе, сама брыдкага чалавека. I ты адпомсцiў гэтаму сведку!'

Так сказаў Заратустра i ўжо хацеў быў пайсцi далей; але той, каму няма назову, ухапiўся за край яго вопраткi i зноў пачаў клекатаць i хрыпець, шукаючы слоў. 'Застанься! - сказаў ён,

- застанься! Не праходзь мiма! Я адгадаў, якая сякера звалiла цябе: хвала табе, о Заратустра, што ты зноў падняўся!

Я бачу, ты добра разгадаў душу забойцы - душу забойцы Бога. Застанься! Прысядзь да мяне, не пашкадуеш!

Да каго ж я iмкнуўся, як не да цябе? Застанься, сядзь! Але не глядзi на мяне! Ушануй маю брыдоту!

Цяпер ты - маё апошняе прыстанiшча, бо за мной гоняцца. Але гоняцца не з нянавiсцю сваёй i не з ганчакамi - о, я смяяўся б з такога пераследу, я радаваўся б яму i ганарыўся б iм!

Хiба ж поспех не быў заўсёды на баку гнаных? А той, хто гонiць сумленна, канчае тым, што робiцца паслядоўнiкам, - раз ужо ён следуе след у след! Але ад iх спагадлiвасцi,

- ад iх спагадлiвасцi ўцякаю я i прыбягаю да цябе. О Заратустра, абаранi мяне, ты - апошняе маё прыстанiшча, ты - адзiны, хто мяне разгадаў:

- ты разгадаў, як яно выпадае таму, хто забiў Яго. Застанься! А калi хочаш пайсцi, нецярплiвы, не iдзi той дарогай, якою iшоў я. Тая дарога пагiбельная.

Ты злуешся, што я надта доўга выварочваюся навыварат? Што я ўжо раю табе? Але ведай, што ў мяне, сама брыдкага,

- велiзарныя цяжкiя ногi. Там, дзе я праходжу, дарога сапсаваная. Усякую дарогу я запячатваю смерцю i ганьбаю.

Але па тым, як ты хацеў моўчкi прайсцi мiма мяне, па тым, як ты пачырванеў - а я i гэта заўважыў - я пазнаў у табе Заратустру.

Кожны iншы словам i позiркам кiнуў бы мне мiласцiну - спагаду сваю. Але я не настолькi ўбогi, каб прыняць яе, - i ты разгадаў гэта,

- я нават залiшне багаты, багаты на найвялiкшае i найвусцiшнейшае, на брыдкае i невыказнае! Твой сорам, о Заратустра, ушанаваў мяне!

З цяжкасцю я вырваўся з натоўпу спагадцаў, каб знайсцi таго адзiнага, хто сёння вучыць: 'Спагада настырная', каб знайсцi цябе, о Заратустра!

- будзе гэта божая альбо чалавечая спагада - яна заўсёды працiвiцца сораму. I нежаданне дапамагчы можа быць больш высакароднае, чым iншая дабрадзейнасць, якая адразу падскоквае на дапамогу.

Але якраз спагада i называецца сёння дабрадзейнасцю ва ўсiх малых людзей: няма ў iх багавейнага захаплення вялiкiм няшчасцем, вялiкай брыдкасцю, вялiкай няўдачай.

Цераз iхнiя галовы гляджу я ўдалечыню, як глядзiць сабака паверх авечак, што збiлiся ў гурт. Усе яны - маленькiя, зычлiвыя, мяккапоўсныя шэрыя людцы.

Як чапля, закiнуўшы галаву, з пагардай глядзiць на маленькiя сажалкi, так i я гляджу на мiтуслiвую безаблiчную масу нiкчэмных пахацiнстваў i душ.

Даўно ўжо прызнана права за ўсiмi гэтымi малымi: так што яны нарэшце атрымалi i ўладу i цяпер павучаюць: 'Дабро - гэта тое, што лiчаць добрым малыя людзi'.

А 'iсцiнай' прызнаюць сёння тое, што прапаведаваў той дзiўны святы i заступнiк за ўсiх малых, якi i сам выйшаў з iх i сведчыў пра сябе так: 'Я ёсць iсцiна'.

Гэта праз ягоную нясцiпласць даўно пачалi надзiмацца ад важнасцi ўсе малыя i нiкчэмныя; ён не вучыў нейкай мiзэрнай аблудзе, калi вучыў: 'Я ёсць iсцiна'.

Цi адказаў хто-небудзь больш ветлiва гэтаму гардзею? А ты, о Заратустра, прайшоў мiма i сказаў: 'Не! Не! Тры разы не!'

Ты асцерагаў ад гэтай аблуды, ты першы асцярог ад спагады - вядома, не ўсiх, але ж сябе i тых, хто роднасны табе.

Ты саромеешся сораму таго вялiкага пакутнiка; i сапраўды, калi ты кажаш: 'Ад спагады сунецца на людзей вялiкая хмара, сцеражыся!'

- калi ты павучаеш: 'Усе стваральнiкi не маюць жалю, любая любоў вышэйшая за спагаду': тады думаю я - як добра вывучыў Заратустра ўсе прыкметы буры!

Але i сам ты - сцеражыся сваёй спагады! Бо многiя ўжо ў дарозе да цябе, многа спрагненых, роспачных, скалелых.

Сцеражыся ж i мяне. Ты разгадаў найлепшую маю - i разам з тым найгоршую загадку маю, - ты разгадаў мяне самога i тое, што ўчынiў я. Я ведаю, якая сякера можа цябе спусцiць.

Але Ён - не павiнен быў памерцi: сваiм ўсёвiдушчым вокам бачыў Ён усе глыбiнi i асновы чалавека, усю яго схаваную ганьбу i брыдоту

Спагада ягоная не ведала сораму: Ён пранiкаў у сама брудныя мае закануркi. Ён павiнен быў памерцi - той, хто быў такi цiкаўны, настырны i так ахвотна спагадаў.

Ён увесь час бачыў мяне: i я захацеў адпомсцiць такому сведку - або не жыць самому.

Бог, якi бачыў усё, нават чалавека: гэты Бог павiнен быў памерцi! Бо нясцерпна чалавеку, каб у яго быў такi сведка'.

Так казаў сама брыдкi чалавек. А Заратустра ўстаў i намерыўся пайсцi: бо холад пранiзваў яго да самых касцей.

'Ты, каму няма назову, - сказаў ён, - ты асцерагаў мяне ад дарогi, па якой сам iшоў. У падзяку за гэта я раю табе сваю. Зiрнi, вунь там, угары, Заратустрава пячора.

Шырокая i глыбокая яна, i многа ў ёй зацiшных куточкаў; нават сама таемны знойдзе там сабе прытулак. А каля пячоры - безлiч расколiн i нор, у якiх жывуць сама розныя жывёлы; тыя, што скачуць, пырхаюць i поўзаюць.

Ты, выгнанец, якi выгнаў сябе сам, ты не хочаш жыць сярод людзей, не хочаш iхняй спагады? Ну што ж! Рабi, як я! Так i навучышся ад мяне; навучыцца той, хто робiць.

А спачатку i перш за ўсё пагутары з маiмi звярамi! Сама ганарысты звер i сама мудры - хай яны будуць найлепшымi нашымi дарадцамi!'

Так сказаў Заратустра i пайшоў далей яшчэ павальней i ўсё больш задуменны: бо шмат чаго пытаўся ён сам у сябе i нялёгка давалiся яму адказы.

'Аднак, якi ўсё-такi мiзэрны чалавек, - думаў ён у сэрцы сваiм. - Якi брыдкi, як хрыпiць i як многа ў iм схавана сораму!

Кажуць, чалавек любiць сябе: о, якою ж вялiкаю павiнна быць гэтая любоў да сябе! Як многа пагарды супрацьстаiць ён!

I гэты, што сустрэўся мне на дарозе, ён таксама любiць сябе, пагарджае сабою, - вялiкая была любоў ягоная i вялiкая пагарда.

Я яшчэ не сустракаў нiкога, хто глыбей пагарджаў бы самiм сабою: i гэта таксама вышыня. Шкада, магчыма, ён i быў той самы вышэйшы чалавек, крык якога я чуў?

Я люблю тых, хто здольны на вялiкую пагарду. Аднак чалавек ёсць нешта, што трэба пераадолець...'

Жабрак-самахот

Калi Заратустра пакiнуў сама брыдкага чалавека, яму зрабiлася холадна, i ён адчуў сябе асамотненым: бо так многа холаду i самоты перажыў ён у сэрцы, што i сам закарчанеў ад холаду. Але iдучы ўсё далей i далей, то ўверх, то ўнiз, мiнуўшы зялёны луг i дзiкае камянiстае рэчышча, дзе калiсьцi цурчаў нецярплiвы ручай, ён раптам адчуў, што нагрэўся, i на сэрцы ў яго пацяплела.

'Што са мною? - пытаўся ён у сябе. - Мяне бадзёрыць нешта цёплае i жывое, яно, мабыць, недзе блiзка.