пазнання!' - перажываюць яны.

Я ж бегаю па гары Елеонскай на бадзёрых нагах: у сонечным закутку сваёй гары я спяваю i смяюся з усякай спагады'.

Так спяваў Заратустра.

Пра мiнанне

I вось, без спеху, мiнаючы многiя гарады i многiя народы, абочнымi дарогамi вяртаўся Заратустра ў свае горы, у сваю пячору. I вось - нечакана ён апынуўся каля брамы вялiкага горада; але тут, раскiнуўшы рукi, да яго кiнуўся апантаны блазен i заступiў дарогу. Гэта быў той самы юрод, якога люд назваў 'Малпаю Заратустры', бо ён пераняў з яго казаняў сякiя-такiя спохваткi i фразы i, здаралася, прысвойваў сабе сёе-тое са скарбнiцы ягонай мудрасцi. I звярнуўся блазен да Заратустры з такiмi словамi:

'О Заратустра, тут - вялiкi горад; тут няма чаго табе шукаць, а страцiць ты можаш усё.

Навошта табе мясiць гэты бруд? Пашкадуй сваiх ног! Лепей плюнь на гэтую браму i вярнiся назад!

Тут пекла думкам адлюднiка: усякiя думкi варацца тут жыўцом i, зварыўшыся, драбнеюць.

Тлеюць тут усе вялiкiя пачуццi, затое брынчаць высахлыя i нiкчэмныя!

Хiба не чуеш ты паху разнiцы i кухняў духу? Хiба не чуеш, як смурод забiтага духу ўзносiцца над гэтым горадам?

Хiба не бачыш, што душы тут, як мятыя, брудныя анучы? А яны робяць з гэтых анучаў газеты!

А ў што ператварыўся тут дух? - Ва ўменне каламбурыць! Агiдныя слоўныя памыi вырыгае ён: з гэтых памыяў i робяцца газеты.

Яны гоняць адно аднаго i не ведаюць куды. Яны распальваюць адно аднаго i не ведаюць, навошта. Яны грукочуць сваёю бляхаю i брынчаць сваiм золатам.

Яны халодныя i шукаюць цяпла ў нагрэтай вадзе; яны распаленыя i шукаюць халадку ў застылых духах; яны ўсе кволыя i ссохлi ад грамадскай думкi.

Усе заганы i пахiбы тут - дома: але ёсць i дабрачынныя - шмат паслужлiвай i службовай дабрачыннасцi;

- спрытнай дабрачыннасцi з пiсучымi пальцамi i заднiм месцам, якое змазалела ад седнi i чакання; i дабрачыннасць гэтая мае ўзнагароды - сцiплыя знакi на грудзях, а таксама пласказадых дочак, напханых саломай.

Тут багата пабожнасцi, а таксама пабожнага лiзаблюдства i нiзкапаклонства перад Богам воiнстваў, Саваофам.

Бо адтуль, 'згары', падаюць зоркi i лiтасцiвыя пляўкi, таму i цягнуцца ўгору пустыя - без зоркi - грудзi.

У месяца свой двор, i ў двара - свае паразiты: i на ўсё, што зыходзiць з двара, молiцца ўбогi зброд i пахлебная ўбожная дабрачыннасць.

'Я служу, ты служыш, мы служым' - так молiцца служоная дабрачыннасць каля падножжа ўладара: каб заслужаная зорка прычапiлася, нарэшце, да запалых грудзей!

Але як месяц абарочваецца вакол усяго зямнога, так i ўладар абарочваецца вакол сама зямнога, што толькi ёсць: а гэта - золата гандляроў.

Бог воiнстваў - гэта не Бог залатых злiткаў: князь думае, а гандляр кiруе!

У iмя ўсяго ў табе светлага, моцнага, добрага, о Заратустра, плюнь на гэты горад гандляроў i вярнiся назад!

Тут у кожнага ў венах шумуе гнiлая i бледная кроў: плюнь на вялiкi горад, на гэты велiзарны сметнiк, дзе бушуе i шумуе брудны накiп!

Плюнь на горад задушаных душ i запалых грудзей, зайздрослiвых вачэй i лiпкiх пальцаў,

- на горад настырнiкаў, блудадзеяў, пiсакаў, крыкуноў i расшаленых гардзеяў,

- дзе ўсё сапсаванае, смярдзючае, заганнае, змрочнае, трухлае, прышчавае, падступнае сабрана разам;

- плюнь на вялiкi горад i вярнiся назад!'

Але тут Заратустра спынiў апантанага блазна i заткнуў яму рот.

'Перастань, нарэшце! - крыкнуў ён. - Мне ўжо даўно збрыдлi i прамовы, i выхiлкi твае!

Навошта ты жыў так доўга ў балоце, што i сам зрабiўся жабай?

Цi не цячэ цяпер i ў тваiх жылах гнiлая шумоўная балотная кроў, калi ўжо ты навучыўся так спрытна квакаць i лiхасловiць?

Чаму ты не сышоў у лес? Альбо не араў зямлi? Хiба мала ў моры зялёных астравоў?

Я пагарджаю пагардай тваёй; i калi ты асцерагаеш мяне, чаму ты не асцярог самога сябе?

З адной толькi любовi залунаюць мая пагарда i птушка, якая нясе асцярогу, - але не з балота!

Цябе завуць маёй малпай, ты апантаны блазен: я ж называю цябе сваёй рохкай свiннёю; рохканнем ты ганьбiш хвалу, якую я ўзношу блазноце.

Але чаго ты пачаў рохкаць? Таму, што табе мала лiслiвiлi, - вось i сеў ты каля гэтага сметнiка, каб мець прычыну рохкаць,

- i дзеля вялiкае помсты! Бо помста - вось тваё шумавiнне, славалюбны дурань, я раскусiў цябе!

Але твае дурныя прамовы шкодзяць мне, нават калi ты вымаўляеш правiльныя словы! I хай нават тысячу разоў справядлiвыя словы Заратустры - у тваiх вуснах яны заўсёды будуць шкодныя i несправядлiвыя!'

Так сказаў Заратустра; паглядзеўшы на вялiкi горад, ён уздыхнуў i доўга маўчаў. I нарэшце сказаў так:

'Не толькi гэты дурань агiдны мне, але i горад ваш.

Нi з тым, нi з другiм нiчога не зробiш: iх нельга нi палепшыць, нi пагоршыць.

Гора гэтаму вялiкаму гораду! Хацеў бы я пабачыць той вогненны слуп, у якiм ён згарыць!

Бо слупы полымя павiнны папярэднiчаць Вялiкаму Полудню. Але ўсё мае свой час i лёс.

Аднак жа такую навуку я дам табе на развiтанне, дурань: дзе нельга болей любiць, трэба прайсцi мiма!'

Так сказаў Заратустра i прайшоў мiма блазна i мiма вялiкага горада.

Пра адступнiкаў

1

Ах, павяла i пажухла ўсё, што яшчэ нядаўна зелянела i стракацела на гэтым поплаве! А колькi мёду надзеi насiў я адгэтуль у свае вулеi!

Усе маладыя сэрцы ўжо пастарэлi, i не так пастарэлi, як стамiлiся, спошлiлiся, супакоiлiся - яны называюць гэта так: 'Мы зноў зрабiлiся пабожнiкамi'.

Яшчэ нядаўна бачыў я, як на свiтанку смела iшлi яны па дарозе сваёй; але здарожылiся iхнiя ногi пазнання, i вось плявузгаюць яны цяпер на смеласць сваёй зары!

I праўда, быццам у скоках, калiсьцi лёталi iхнiя ногi, пад ухвальны смех маёй мудрасцi; а цяпер яны адумалiся. Толькi што я бачыў, як, угнуўшыся, паўзуць яны да крыжа.

Вакол свету i свабоды пырхалi яны калiсьцi, нiбы камары i маладыя паэты. I вось, крыху пастарэўшы, крыху памаладзеўшы, яны ўжо запечныя лежнi, цемрашалы i дэвоты.

Магчыма, таму панiкла iхняе сэрца, што адзiнота, быццам кiт, праглынула мяне? Магчыма, пакутлiва доўга, але марна ўчувалася iхняе вуха ў поклiчы маiх сурмаў i веснiкаў?

Шкада! Заўсёды знаходзiлiся i такiя, чыё сэрца не разлучаецца з мужнасцю i дзёрзкасцю, чый дух цярплiвы i вытрывалы. А астатнiя - баязлiўцы.

Астатнiя - гэта заўсёды большасць, штодзённасць, многiя мноствы, лiшнiя: усе яны баязлiўцы!

Хто падобны на мяне, таму на долю выпадуць перажываннi, падобныя на мае, так што першымi яго прыяцелямi будуць блазны i нябожчыкi.

А другiя - тыя, што назавуць сябе ягонымi вернiкамi: ажыўлены натоўп, шмат любовi, шмат шаленства, шмат дзiцячага шанавання.

Хай жа не прылепiцца да iх сэрцам той, хто падобны да мяне; не паверыць у гэтую вясну i цвiценне лугу той, хто ведае чалавечы род, - непастаянны i душою малы!

Калi б яны маглi iнакш, яны i хацелi б iнакш. Тое, што напалавiну, заўсёды руйнуе. Калi лiсце жаўцее - на што ж тут скардзiцца!

Хай яны ляцяць i падаюць, пакiнь iх, Заратустра, i не шкадуй! Лепей зрывай iх бурнай вiхурай - зрывай гэтае лiсце, Заратустра, каб адляцела прэч ад цябе ўсё завялае!

2

'Мы зноў сталi пабожныя', - прызнаюцца гэтыя адступнiкi, а многiя з iх яшчэ i баяцца прызнацца.

Я гляджу iм у вочы, проста ў румянец iх шчок: вы тыя, хто зноў молiцца!

Але гэта ганьба - малiцца! Ганьба не ўсiм, а мне, табе i кожнаму сумленнаму. Ганьба табе - малiцца!