за мярцвяк i чаму ляжыць у яго ў двары. Можа ён за гэтыя днi, пакуль вёз дзяцей i назад дадому дабiраўся, нагледзеўся ўсяго i ўтупеў на ўражаннi як мае быць, а можа, натуру меў такую, але цяпер ён разважаў сам з сабою i азiраў усе куткi, як бы развiтваўся з iмi. 'О, яны сапраўды добра выйшлi адсюль: шафы пустыя i вешала пустое. Адзежу ўсю пабралi. Вось i куфар стаiць, пусценькi, як ёсць. Нават адчынены. I мае новыя боты забралi. Маладцы. Але ж куды яны выбралiся? Што ж, я ў гэтых старых чаравiках буду? Яшчэ калi я iх i дзе знайду?'

Ён быў упэўнен, што ў адчыненым куфры i прыскрынак пусты, але, пакiдаючы, i (хто ведае), можа, назаўсёды, свой дом, ён адкiнуў у прыскрынку вечка ўгару. Цэлы жмут панчох, як i заўсёды. Зялёныя рукавiчкi. Ён адгроб з месца гэтую драбязу i бадай што не крыкнуў: 'Дык яны ж у неспакоi пакiдалi дом! Бо не пакiнулi б яны тут усяго гэтага'. Вялiкае ўтрапенне ахапiла яго. Ён выграб з прыскрынка гадзiннiкi, пярсцёнкi i крыж, з бразгатам спусцiў усё гэта ў кiшэнi свайго пiнжака пад плашчом i пакiнуў дом. Як бы яго хто гнаў адгэтуль. 'Божа мой, iх можа ўжо i жывых не быць'. Зноў ён прайшоў паўз нежывога чалавека i выйшаў з сялiбы праз дзiрку. Нiдзе не было нi душы. Сонца стаяла над захадам. Нявада абстукаў хат дзесяць, i ўсюды панавала цiхая пустэча. 'Няма i дазнацца ў каго, дзе яны'. Ён iшоў пустымi вулiцамi i нiдзе не спаткаў нi душы. Рой мошак вiўся перад яго тварам. Вялiкая жудасць ад гэтай пустэчы ўладала iм. Няўжо ён дажыўся да поўнай адзiноты на сваю старасць? Пустое паселiшча страшней за ноч над пустыняй. Ён пачаў выходзiць з мястэчка i на самым выхадзе ўбачыў выклееныя аб'явы. Адна была на вялiкiм лiсце паперы, астатнiя - на меншых. Усе яны лiпелi на сцяне самай крайняй хаты, малой i старой. Было падобна, што той, хто выклейваў аб'явы, баяўся ўвайсцi глыбей у мястэчка i, абы-як прыткнуўшы да першай сцяны паперу, даў ходу з вулiчнай пустэльнi. Нявада пачаў чытаць аб'явы. Самая большая была аб тым, як павiнна трымаць сябе насельнiцтва ў занятых нямецкiм войскам вобласцях, а значыцца, i ў тутэйшай акрузе, i дзе па акрузе ўстанаўляюцца камендатуры, воласцi i палiцэйскiм цэнтры. Пасля там гаварылася аб абавязку кожнага, хто не хоча быць расстраляным або павешаным, вывiжоўваць армейскiх камандзiраў, камiсараў i камунiстаў. Аб'ява, цi, праўдзiвей сказаць, загад быў выдрукаваны густымi лiтарамi, а ўнiзе чорнымi лiтарамi стаяла: 'Акруговы камiсар цывiльнай нямецкай улады Густаў Шрэдэр'. А ўпоперак цераз увесь загад сiнiм алавiком размахнулася рэзалюцыя: 'Пацалуй сабаку ў скiвiцу'. Побач гэтай была другая, меншая аб'ява. Валасны бургомiстр загадваў усiм сумлiчанам вярнуцца ў мястэчка i ўзяцца кожнаму за сваю работу, а калi гэтага не будзе, то...

Нявада не паспеў дачытаць да канца. Страшны смутак здушыў яму душу. Тады страшны злодзей украў у яго Волеччына маленства. I вось цяпер прыйшоў час развiтацца з усiм тым, што, як трава на руiнах, вырасла на ўтаймаваным болю. Нiчога ўжо няма больш у яго. Ён адзiн. Адарваўшыся ад нямецкай паперыны, ён паклыбаў назад у вулiцу i завярнуў у двор чацвёртай хаты. Гэта была яго старая хата. Ужо многа год яна пуставала з забiтымi дошкамi вокнамi, але не дзвярыма: тут стаялi кросны, i час ад часу Волька прыходзiла сюды ткаць зрэб'е на мяшкi i ручнiкi. Ключа ад дзвярэй у яго не было. Гэта быў вялiкi ключ. Праз дзiрку, пракручаную ў вушаку, ён пасоўваў засаўку з сярэдзiны. Ён ададраў дошкi ад куткавога акна ў двары, улез праз акно ў хату i адчынiў сенцы. Палiцы на сценах, жорны ў кутку, старасвецкая засаўка пры вушаку, лескi на гару, вешала ўздоўж сцяны, шчылiстыя дзверы ў клець i акенца без шкла, прапiлованае ў адным бервяне, - усё захавалася ў гэтых сенцах, як было дваццаць год таму, i нават больш, тады, калi яго Волечка была малая i адна жыла тут, калi ён быў на вайне. Больш таго. Усё гэта было тут i тады, калi ён сам быў зусiм малады. Ён i сваё вяселле гуляў у гэтай хаце. Божа мой, як пражылося гэтулькi часу! I заўважыць цяжка. Успамiны апанавалi яго. Ён зачынiў сенцы, увайшоў у хату i прылёг на голы палок. Зусiм вечарэла. Ён усё ляжаў i думаў. I ўяўлялася яму, што гэта ён павiнен зноў пачаць сваё жыццё спачатку. Але ж не! Тады гэтая хата была новая, а цяпер унь жа трухлiна сыплецца са сцяны! I Волечка ўжо старэць пачала, i малая Лiзавета, Лiза, стаiць перад сваiм юнацтвам, усё ж гэта ўжо заняло навекi сваё месца, i ёсць, i iснуе, i знiкнуць не можа. I калi ўсяго гэтага няма, дык, значыцца, страшны злодзей зноў з'явiўся i адрывае ад душы жывасiлам усё, чым жыве яна. Зноў пустошаць душу! Забiваюць дых! Абкрадаюць! Жывяцца чужой душой i жыццём яе! Нявада прахапiўся i прайшоўся па хаце. Стаяла ранняя ноч. Месяц свяцiў праз адбiтае акно. I ў палавiне хаты даволi вiдно было. Цiшыню, якая стаяла на мястэчку, цяжка было вытрымаць чалавеку. Але горш за цiшыню была адзiнота. Гэта была магiльная адзiнота, але чалавек аставаўся жывы. Нявада рашуча пайшоў да парога, каб зусiм пакiнуць не толькi хату, але i Сумлiчы. Як толькi ён спусцiўся з трох каменняў, якiя на месцы ганка ляжалi пад парогам, ён убачыў, што Волька ўвайшла з вулiцы ў двор i ўбачыла i пазнала яго. Яна пайшла проста да яго. I ў гэты момант скончылася яго адзiнота. З якой радасцю ён цяпер падначалiўся Вольцы, такой, якую ён бадай што i не ведаў. Бачачы гэтую жанчыну, ён адчуваў, як знiкае з яго душы смутак па Волечцы i па яе двайнiку - цяперашняй Лiзе.

- Дзе ж ты так доўга быў? - шпарка шаптала яна.

- Пакуль я знайшоў, хто б гэтых дзяцей адправiў куды лячыць, - як апраўдваўся ён.

- А чаму ты кульгаеш?

- Падбiўся, назад iдучы.

- А чаго ты сядзiш адзiн тут?

- А дзе ж я мог каго знайсцi? Што гэта з нашым домам адбылося? Хто гэта ляжыць там мёртвы пад вiшняком?

- У нашым доме было тое, што i ў iншых дамах. Мы ўжо ведалi, што немцы ўжо мiнулi нас. А ўсе датуль спадзявалiся, што iх адгоняць. Усе i Костусь пайшлi мабiлiзавацца i не знайшлi нiкога нiдзе i вялiкiм натоўпам варочалiся назад. На шашы яны адабралi кулямёт у нейкага лейтэнанта, якi iмчаўся з фронта на грузавiку. Нашто iм быў той кулямёт? 'Каб было смялей', - казалi ўсе. Тым часам ён i спатрэбiўся. Iх было чалавек сорак. Немцы зайшлi абходам i сядзелi паўз дарогу. I пачалi iх абстрэльваць. Мужчыны навялi на немцаў кулямёт. Немцы прыцiхлi, i мужчыны з кулямётам вярнулiся ў мястэчка. Наш дом, прызналi, стаiць у глушэйшым месцы, i кулямёт паставiлi да нас, а самi разышлiся па хатах. Прыцiхлi ўсе i занялiся кожны сваiм. А было сярод мужчын чалавек пяць невядомых, што таксама не знайшлi дзе мабiлiзавацца i варочалiся назад. Адзiн з iх пабег да немцаў i навёў iх на мястэчка i на наш дом. Немцы забралi кулямёт i палiчылi, што Костусь, раз у яго кулямёт, камандзiр нейкага атрада супроць немцаў, i ўжо былi забралi яго, але яму ўдалося выскачыць i ўцячы. Невядома, дзе ён цяпер. Немцы запiсалi сабе яго i нас усiх. Яны абчысцiлi наш дом як ёсць - i тое, у што адзявацца, i тое, што есцi. На адыходзе яны ў нас на двары застрэлiлi таго, што навёў iх на мястэчка i паказаў, што ў нас кулямёт, i згiнулi некуды, пакiнуўшы выклееную на нашай браме паперку, пiсаную рукою, што калi наш Костусь сам не явiцца да немцаў, то ўсё мястэчка будзе спалена, а местачкоўцы, кожны дзесяты, будуць расстраляны. Прайшло два днi. Як на тое iшлося, што Костусь увечары прыйшоў дадому. Аж якраз за нашым домам падглядалi i ўбачылi Костуся дома. Ноч прайшла спакойна. А ў познюю ранiцу назаўтра наехала поўнае мястэчка немцаў, але i не толькi немцаў. Былi ўжо i тутэйшыя, каторыя да немцаў у палiцыю паспелi падацца. Сагналi ўсiх, каго запарвалi, бургомiстр загад прачытаў, што каб выказалi ўсiх сумлiцкiх камунiстаў, а некаторых, каторых ведалi, тут жа прозвiшчы i прачыталi з спiсаў. А пасля Костуся ўспомнiлi: ён нават кулямёт меў i арганiзоўваў атрад. Дзе ён? Хто ведае? Мы ўсе стаялi ў натоўпе - я, Костусь i Лiза. Нас як захапiлi дома, так i прыгналi разам з усiмi. 'А унь ён!' - паказаў на Костуся пальцам цераз галовы ўсiх адзiн тутэйшы баязлiвы дурань. А кругом натоўпу немцы стаяць з аўтаматамi, густа, як плот. Костусь як стаяў, так i пайшоў праз натоўп скрыцца. Усе расступiлiся, каб яму вальней было. Але за iм ужо беглi два палiцэйскiя i чатыры немцы. Ён бег, па iм стралялi, ён кiнуўся ў разору памiж буракамi, Лiза гэта бачыла. Па ўсiх агародах пачалi страляць. Тым часам усе людзi пачалi разбягацца. Мы з Лiзай яшчэ забеглi дадому, замкнулi сенцы i забiлi цвiкамi браму. Каля таго мерцвяка пралезлi ў дзiрку i з таго часу туляемся па полi i лесе. Некаторыя пачалi варочацца назад у мястэчка. А дзе Костусь мы не ведаем. Можа i ён нас шукае, але натрапiць адно на другое не можам.

- А дзе Лiза?

- На вулiцы сочыць, каб не iшоў хто. Мы з ёю пасля заходу сонца прыйшлi дадому - можа, Костусь, а можа, i ты дома. Як аполак да дзiркi прыстаўлен быў ты, бачым, гэта твой спосаб аполак так прыстаўляць. А той нежывы ляжыць, смярдзiць ужо. Божа, увесь двор запаганiць! Мы з Лiзай выкапалi яму пасярод завулка, каб не ў сваiм двары, выцяглi гэтую падлу паскам за ногi i засыпалi ў яму. Як бачыш управiлiся.

- Цi глыбока хаця яму выкапалi? - гаспадарскiм тонам абазваўся Нявада.

- Глыбока. Будзе з яго... Мы падумалi, што ты тут. Дзе ж ты iнакш будзеш.

- Гэта мая родная хата!

- Божачка! Чаго ты! I мне гэтыя сцены многа даюць сцiску ў грудзях... Але цяпер я пайду падмяню Лiзу, няхай прыйдзе паспiць хоць на голым тапчане, а ты таксама паспi, калi аж закульгавеў бродзячы.