машыну. Яна стаяла на шашы, падняўшы руку, i чакала. Раптам гул i жалезны скогат. I жах агарнуў яе. На апусцелай i прыцiхлай шашы, проста на яе, iшлi чатыры нямецкiя танкеткi. Яна не заўважыла дзе, але выразна бачыла перад сабой чорную свастыку. З шашы яна спаўзла высокiм адкосам i прыпала да яго ўсiм целам. Яна чула, як танкеткi прайшлi над ёю i пасля ўсё сцiхла. Калi яна глянула на шашу, убачыла, што ўжо не было таго страшнага награмаджэння знявечаных людзей i машын. Усё адразу расплылося, раструшчылася i ўвагналася ў зямлю скогатным ходам танкетак. Боль яе сэрца i смутак душы перавысiў вялiкую слабасць яе цела. Агорнутая бядою i горам, яна пакiнула гэтае сумнае месца. Iсцi ёй было цяжка. Яна хiсталася ў бакi, i так постаць яе злiлася з прасторам поля i дарогi. Пачало ўзыходзiць сонца. Успамiнаючы пасля гэтыя часы, яна казала, што ў моманты адыходу ад страшнага месца на шашы яна больш за ўсё мучылася думкамi пра бацьку. Цяпер яна была ўпэўнена, што гэта яго прысутуленая постаць прагойдалася па грунтовай шырокай дарозе, скрыжованай з шашою. Гэтая сям'я сабралася зноў i пажыла разам каля паўтара год, i Лiзавета ведала з бацькавых расказаў, як ён мучыўся тут адзiн па iх усiх i асаблiва па Тамашу. З гэтага i Тамаш цяпер здаваўся ёй больш родным, а бацька здольным на пакуту за яе, Тамаша i мацi. Яна скiравалася на тую ж дарогу i iшла ўсё, iшла, пытаючыся ў падарожных людзей, але без надзеi дагнаць бацьку. I гэта больш за ўсё мучыла яе. Сiл у яе ледзьве хапiла, каб не звалiцца з ног да захаду сонца. Захад сонца гэтага дня ўжо не быў падобен да ўчарашняга. Хоць яна ўжо i была даволi далёка ад шашы, аднак жа бачыла, як толькi пачало цямнець i сцямнела, што на шашы, i, мусiць, на ўсю ноч, пачалося пекла. З неба лiўся агонь iстужкамi з вузламi. Зямля ўзнiмалася ўгару, i неба спускалася нiзка. Тонка свiстала i гулка выла i суха грымела i ўздрыгвала на ўвесь свет. Людзi дабягалi сюды з шашы i яшчэ аднекуль з поля, з цеменi ночы, стагналi, гаварылi, пагражалi i iшлi. Уздоўж шашы iшоў бой. А яна ўсё не спыняла сваю хаду. Нервовае ўзбуджанне гнала ранейшую слабасць. На ўсходзе запалавела неба, а грымучае пекла не мела ўнiмку. Калi паднялося сонца, вялiкая цiшыня запанавала на зямлi. I гэта падбадзёрыла дзяўчыну. Яна скранулася з месца i рушыла зноў у дарогу. Яна ўбачыла ў траве мёртвага чырвонаармейца. У старане чуўся гул танкаў. Уночы чырвонаармейская часць боем ссадзiла немцаў з шашы, i яны цяпер iрвалiся стараной. Не спаткаўшыся з iмi, дзяўчына iшла далей паўз дарогу, увесь час трымаючыся кустоў, жыта i дрэваў. Сонца пякло моцна, i ў траве блiшчэла раса. I яна неўзабаве выйшла з той зоны, у якой уночы адбыўся бой. Немцы вялiкiм кругам абыходзiлi гэтае месца. На поўдзень ад скрыжавання, за жытнiм прасторам, быў рэдкi хваёвы лес, невысокi i без падлеска. Паўз гэты лес, палявою дарогаю, i бралiся цяпер на ўсход немцы. Спачатку там прайшлi танкi, пасля пайшлi грузавыя машыны з салдатамi, а пасля - дарога то пусцела, то пройдуць грузавiкi, то легкавая машына, то зноў грузавiкi, то зноў пуста рабiлася. Пад каржакаватаю хваiнай, непадалёку ад дарогi, увесь у сухiм моху i хвойных голках, ляжаў той самы малады чалавек. Выгляд яго быў страшны. Бледны твар з крывавымi падцёкамi, парваная адзежа. Вiдно было, што ён перажыў страшную ноч. Цi то ён бягой ратаваўся з зоны бою, цi, можа, якая iншая з iм здарылася прыгода, але ён цяпер ляскаў зубамi, i вочы яго бегалi ад дрэва да дрэва. А можа ён яшчэ не адышоў ад таго, што Нявада даў па iм гнутым жалезам. Тым часам падышла легкавая машына i спынiлася. З яе выйшлi два нямецкiя салдаты i афiцэр з бiноклем i картай. Салдаты стаялi, як на варце, а афiцэр глядзеў у поле праз бiнокль. Малады чалавек узвалокся на ногi i пайшоў проста на афiцэра. Салдат наставiў на яго аўтамат. Ён падняў рукi ўгару i па- нямецку прывiтаў афiцэра i яшчэ дадаў нейкае слова, ад якога афiцэр пiльна на яго паглядзеў. Яны пачалi гаварыць нямецкай мовай.
- Цi няма тут бальшавiцкiх салдат? - запытаў афiцэр.
- Няма. А цi даўно заняты немцамi Баранавiчы? I цi ўстанаўляецца ўжо ў занятых немцамi месцах цывiльная нямецкая ўлада?
- Устанаўляецца.
- Цi пастаўлены ўжо высокiя начальнiкi акругаў, абласцей. I, можа, сярод iх або сярод iх памочнiкаў цi вялiкiх службоўцаў чуцён дзе граф Палiводскi?
Афiцэр падазрона i з непаразуменнем паглядзеў на абшарпанага маладога чалавека, i той зноў сказаў нейкае тое слова. Афiцэр пацiснуў плячыма i сеў у машыну.
Малады чалавек папрасiў есцi. Афiцэр кiнуў у перацёрты на пыл дарожны пясок пачак галетаў, i машына зрушыла з месца. Малады абшарпанец падняў галеты i, жуючы iх, падаўся глыбей у гэты непрытульны лес без ценю i травы i лёг на хвойныя голкi, апанаваны прыступам слабасцi. Тым часам па ўсёй гэтай мясцовасцi не спынялiся то дробныя баявыя сутычкi, то рух машын, то разрывы авiябомб у розных месцах, то людзi iшлi, i так, i натоўпамi з дзецьмi, i чырвонаармейцы iшлi на ўсход, тулячыся дзе якое ўкрыццё было - лесам цi полем. За тыя днi немцы далёка ўвайшлi на ўсход ад дарожнага скрыжавання. Таксама i на поўдзень ад усходу. У Сумлiчах гаварылi, што немцы ўжо мiнулi Бабруйск. Сумлiчы асталiся цэлыя. Пажар ад авiябомбы ў той першы страшны дзень сумлiчане патушылi. Агонь з'еў усяго паўвулiцы. Першыя нямецкiя калоны ў мястэчка нават не заходзiлi: Сумлiчы ад шашы былi ўбаку. Артылерыйская кананада i авiяцыйныя налёты аддалялiся, i, дзень за днём, настала часiна, калi ў вулiчных закутках было чутно, як дзе-небудзь, дзе на сонцы спёка i бляск, загудзе муха. I птушыны шчэбет чуцён усюды. Ужо многа станавiлася цiшынi, i чалавечая душа магла ўтапiць у ёй сваё ўтрапенне.
Тры новыя вулiцы пашырылi мястэчка Сумлiчы на поўдзень яшчэ ў першыя гады пасля рэвалюцыi. За ўсе ж апошнiя гады гэтае месца яшчэ разбудавалася, i тут стварылася як бы новае мястэчка пры старым, усё ў маладых, яшчэ невысокiх дрэвах, тады калi над старым мястэчкам узнiмалiся ў неба купчастыя вяршалiны магутных стагоднiх дрэў. Хаты старога мястэчка саступiлi месца дамам i дамкам новага мястэчка, дзе маляваныя вокны i дзверы прасвечвалiся праз зяленiва кустоў, скрозь панасаджваных ад вулiцы i ў дварах. Тут быў адзiн дом, сцены якога, з смольнага кругляка, ужо ад часу пацямнелi, але не так яшчэ, каб скрыць свае годы. Яшчэ ўсюды вiдно было, што дом гэты новы. Дрэвы навокал яго яшчэ толькi ўбiралiся ў сiлу. Яшчэ i смала на бярвеннi не выветрылася i нават не высахла, а блiшчэла сваёй празрыстасцю, так як выступiла з дрэва год, можа, якiх пятнаццаць таму назад. Дом гэты ўвесь скрываўся ў маладых дрэвах. Вузенькая брамка вяла з вулiцы ў сад за задняй сцяной дома. Брамка ўцiснута была ў таўшчэзныя шулы, вымаляваныя зялёнаю фарбаю. Здавалася, што гаспадар меў перад сабою мэту паставiць будынак i абгарадзiць яго навек. З гэтага боку мястэчка пачыналiся паплавы, найбольш груд, а месцам прыбалочаныя. Даўжэзная, можа на кiламетры, сцежка iшла з далёкага поля праз гэтыя паплавы да самага мястэчка. Сцежка канчалася памiж выгараджаных дубовым коллем завулкаў, вулачак, двароў i закуткаў. Доўгая вулачка памiж платамi была працягам гэтай сцежкi i праходзiла паўз сад пры тым бярвенчатым доме. Сад быў абгароджан стаячым плотам з кароткiх аполкаў, па якiх зверху цягнулiся, адна над другой, дзве калючыя драцiны, дзе-нiдзе з шкуматамi з адзежы тых малых смелякоў, што мелi ахвоту бываць без патрэбы гаспадару ў гэтым садзе, у якiм не было анiводнага старога дрэва. Усё маладыя яблынькi i iгрушы. Вiшняк ужо аж плот, здаецца, глушыў, так ён разростаўся тут кустамi на ўсю даўжыню саду, i куры павыгрэбалi пад iм да самага пяску гнёзды на дрымоту гарачым поўднем. У гэтым скрытым вiшняком плоце адзiн аполак быў сарваны з цвiкоў i так стаяў на сваiм месцы, прыстаўлены да жэрдак. Да гэтага месца раз перад вечарам з паплаўной той сцежкi падышоў Нявада. Ён быў такi ж самы, як i тады, калi павёз на шашы параненых дзяцей: у высокiх ботах, у выцертым i злiнялым плашчы, з сукаватаю палкаю. На палку ён апiраўся i злёгку накульгваў. Спачатку ён хацеў увайсцi ў брамку з вулiцы, але яна была ўзята на засаўку з сярэдзiны. Нявада пастукаў i, не прычакаўшы адказу, пайшоў да адарванага аполка. Прыгнуўшыся, ён улез праз дзiрку ў вiшняк i хiстануўся назад ад нечаканасцi: проста перад iм, на перагрэбенай курамi зямлi, пад запыленым вiшняком, ляжаў незнаёмы яму чалавек, i як бы нават нежывы. Нявада адумаўся не адразу. Можа хвiлiн пяць ён стаяў, сагнуўшыся ў дзiрцы, i глядзеў на чалавека. Барада яго была задрана ўгару, i левая рука адкiнута. Дробная птушка спусцiлася на гнуткай галiнцы да самага яго твару i паляцела. Нявада пасмялеў i прайшоў у двор паўз чалавека. Яго ўразiла жудасная цiшыня ўсюды. Свiронак быў адчынены, i на парозе яго спакойна сядзеў пацук i шморгаў пярэдняй лапаю сабе па носе. Хвост яго звiсаў з парога на самы ганак. Верабей напрамiлы Бог крычаў перад ганкам i дабiваўся таго, каб пацук ачысцiў яму дарогу ў свiран. Гэты малюнак кальнуў Нявадаву душу мацней, як выгляд нежывога чалавека пад вiшняком. Тут ужо было не чалавечае ўладанне, тут ужо няма чаго рабiць чалавеку. Апанаваны бадай што мiстычным жахам, Нявада ўбег у хату. Дзеля гэтага ён адарваў замок ад прабоя. Замок быў зусiм немудрашчы i пагнуты. А сапраўдным замком, добрым, была замкнута брамка з сярэдзiны, з двара. Брама ж была забiта цвiкамi. Усё было зроблена сталым парадкам i па-гаспадарску, i гэта ўвяло Няваду ў раўнавагу: значыцца, яны пакiнулi дом у добрым одуме, могучы агледзецца. У гэтым ён i цяпер быў упэўнен. А цi дабегла тады малая дадому? Напэўна, бо унь сярод двара валяецца жоўты чаравiк з той пары, у якой яна тады ехала з iм. А як усё адбылося i цi разам усе яны? А чаму ж iм не быць разам? Дзiўная рэч, але ў часе гэтых сваiх меркаванняў ён нават i не падумаў, што гэта
