хвасце вiдна была знiзу чорная свастыка. З шашы ён крута пайшоў на Сумлiчы. I льга было заўважыць, як ён доўга кружыўся над мястэчкам. А пасля i там уздрыганулася паветра i зямля, i над Сумлiчамi падняўся слуп агню i дыму. Тым часам з Сумлiч пачалi iсцi i бегчы людзi. I ў лес iшлi праз жытнi палетак, i ў жыце аставалiся, i назад варочалiся, i паўз шашу iшлi далей на ўсход. З сумлiцкай дарогi на перакрыжаванне ўз'ехала фурманка. Малады канюк бег вельмi шпарка. У драбiнках сядзеў Нявада, i поплеч яго малая дзяўчына гадоў пятнаццацi. Проста шашою Нявада пагнаў каня на ўсход. Ужо скрыжаванне асталося за iмi, i дарога раптам стала перад iмi загароджана. Гэта была страшная барыкада, якую мала калi бачыць свет. Недаломкi грузавых машын ляжалi бясформеннай кучай на ўсю шырыню шашы. Каля гэтага пагнутага i парванага калецтва, i пад iм, ляжалi чалавечыя ногi, рукi, тулавы без рук i галоў, i галовы без тулаваў. Чырвоная ад нявысахлай яшчэ крывi чалавечая постаць захавала ў раскiнутых руках i нагах iмклiвасць бегу. Галава без цела захавала ў адным незаплюшчаным воку цьмяную застыласць пакуты. Стогны i енкi чулiся з-пад гэтага жахлiвага награмаджэння. Нявада крута спынiў каня, саскочыў з воза, i следам за iм саскочыла дзяўчына. Нявада пачаў заварочваць каня назад. Пачуўся енк: - Злiтуйся, завязi да людзей цi куды з дарогi. - Нявада аслупянеў. У наступны момант ён прыгнуўся над жывым яшчэ дзiцем i паклаў яго на воз. Ён стаў шукаць тут жывых дзяцей i забiраць iх.
- Бяжы дадому, - сказаў ён да свае дзяўчыны, - скажы, што тут яшчэ менш спакою, чым каля дому. А я павязу дзяцей. Трымайцеся там разам утраiх. Калi зноў бяда прыйдзе, ратуйцеся, як прыйдзецца. Бяжы, Лiза, бяжы, Лiзаветка!
Лiза подбегам пайшла ў бок Сумлiч, i ён не мог адарваць ад яе свайго позiрку. 'Гэта тая, пра якую я думаў, што яна будзе шчаслiвая! Вось i прыйшла ёй будучыня! Божа мой, Божа мой'. Здаецца, ён пабраў усiх яшчэ жывых дзяцей. Жанчыны пакiнулi стагнаць i енчыць пад абломкамi, калi ён гаварыў:
- Дзеткi мае, малыя мае, перацярпiце да канца, я павязу вас на ваш ратунак. Цiха, няхай вашы вочы засвецяць скора шчасцем.
Нi адна жанчына больш не застагнала. Жаночае сэрца робiцца вялiкае, як свет, калi яно чуе боль знявечанага дзiцяцi. Нявада ўжо ўзяўся за лейцы, як раптам убачыў перад сабою таго самага маладога чалавека. Ён як з-пад зямлi раптам вырас тут i сказаў да Нявады:
- Немцы ўжо занялi Менск i Бабруйск. Слуцак гарыць, а Баранавiчы i Вiльня ўжо спалены. Чырвоная Армiя ўжо за сенняшнюю ноч разбiта i разбягаецца. Сталiн i Молатаў невядома дзе дзелiся з Масквы.
- Што ты гаворыш, дзе ты чуў! - крыкнуў Нявада, бялеючы як палатно i халадзеючы сэрцам.
- А вось я прачытаў тут, - адказаў той, даючы Няваду такую ж паперку, якую раней прыбiў да вялiкага дрэва.
- Ты рад гэтаму? Што ты тут мне гаворыш! - крыкнуў Нявада, гатовы цяпер накiнуцца на ўвесь свет.
- Ужо няма нi Чырвонай Армii, нi Сталiна, нi ўлады, i ўжо немцы iдуць i iдуць наперад. Яшчэ колькi дзён - i немцы зоймуць усё. Трэба гэта ўсiм казаць, каб усе загадзя ведалi i падрыхтавалiся спаткаць немцаў як сваiх, i каб лавiлi i аддавалi немцам кожнага, хто бальшавiк. Немцаў нiякая сiла не возьме. Перад iмi ўжо ляжыць увесь свет.
Нявада, як стаяў, хапiў у сябе з-пад ног нейкi гнуты прэнт з раструшчанага грузавiка i з першага размаху апусцiў яго на галаву маладога чалавека, якi так добра ўсё ведаў i так складна гаварыў. У наступны момант Нявада тузануў лейцы i пайшоў побач воза. Страшнае месца ён пакiнуў за сабою i не бачыў, як той, каму ён апусцiў на галаву жалеза, пахiстаўся з момант на месцы i ўпаў на шашу як скошаны. Сонца пякло моцна, i парывамi ўзнiмаўся вецер i гнаў па шашы пыл. Малады чалавек ляжаў як непрытомны. Калi дзьмуў вецер, яму было як бы лепш, ён ляжаў спакойна. Калi вецер сцiшваўся i мацней пякло сонца, ён неспакойна абмацваў каля сябе зямлю, а пасля пачаў скуголiць тонкiм перарывiстым голасам. Але яго голас тануў у енках i стогнах няшчасных людзей з-пад абломкаў машын. Некалькi разоў ён чуў, як гулi ўгары самалёты, як дзесьцi поблiзу праходзiлi машыны, як у старане гаварылi людзi, як далей бухалi ўзрывы. Але ён не паднiмаў галавы. Як бы сто пудоў жалеза было навалена на яго, як ён быў прыкован да таго месца, на якiм ляжаў. Ён быў як бы на мяжы свайго выхаду з навакольнага свету. Там, дзе пачынаецца абыякавасць, там недалёка гiбель. Так праходзiў дзень, а ён усё ляжаў з заплюшчанымi вачыма. Што-нiшто адбывалася тут каля яго, але да яго гэта не даходзiла. Калi сонца зрушыла з паўдня i пайшло нiжэй, вецер перамянiўся, i як бы прыхаладала. Тады з-пад самага споду абломкаў, трупаў i жывых знявечаных пачала выпоўзваць тая самая дзяўчына, Лiзавета, што так многа чакала на скрыжаваннi машыны. Яна ледзьве перасоўвала рукi i ногi, i страшна было б глядзець, як ёй цяжка вызваляцца з-пад таго цяжару, якi прыдушыў яе да зямлi. Вельмi доўга яна трацiла апошнiя сiлы на свой ратунак. Сонца ўжо вiсела зусiм нiзка, а ногi яе яшчэ ўсё аставалiся пад цяжарам. Яна вызвалiлася толькi тады, калi паветра зусiм ахаладала i вецер сцiх. Сонца блiзка было да захаду. Яна доўга ляжала пасярод шашы, i нарэшце да яе свядомасцi пачаў даходзiць вялы голас: час ад часу падаваў енк мужчына. Яна паспрабавала свае сiлы сесцi i ўбачыла, што сонца зайшло. Светлая палоса iшла цераз увесь захад i ападала кудысьцi за далягляд проста над шашою. Толькi цяпер, седзячы тут, на дарозе, яна ўбачыла, што было блiзка пры ёй. Тут, у гэтым страшным награмаджэннi, яшчэ жылi людзi. Смутак здушыў ёй сэрца. Ёй было горна думаць аб мiнулым, а наперадзе стаяла сцяна страшнай невядомасцi, праз якую не пачуць i не пабачыць. Нават найблiжэйшая будучыня губiлася ў гэтай страшнай невядомасцi.
- Хто тут? - ледзьве магла яна адцягнуць голас. I нiякага адказу ёй не было. Гэтае маўчанне было тым страшнейшае, што ў вышынi бесперапынна рваўся гул самалета. Яна пачала спрабаваць падняцца i ўбачыла, як постаць мужчыны ўстала поблiзу яе i, хiстаючыся ў бакi, знiкла пры шашы ў полi. Больш ужо не чутно было мужчынскага стогну. Настала ноч, з цiшынёй i зорамi. Дзяўчына ўстала i пайшла абочынай дарогi ў той бок, у якi стаяла тварам. Ледзьве трымаючыся на нагах, яна дайшла да скрыжавання дарог i села пад вялiкiм дрэвам. Росная трава была пад ёю. Рух па шашы i на iншых дарогах павялiчваўся. Машыны раз-поразу праходзiлi скрыжаваннем паўз вялiкае дрэва. Часам некаторыя спынялiся на хвiлiны, шафёр выходзiў з кабiны, штосьцi папраўляў i зноў гнаў машыну. Спакою тут не было. Раптам зноў гул нямецкiх самалётаў i стралянiна зверху. Вогненныя iстужкi падалi з неба. Яна пайшла назад на шашу i села на яе абочыне. Зноў усё стала цiха, i зноў пайшлi машыны дарогаю. Але яны iшлi з патушанымi фарамi, i нiхто не бачыў, што вельмi доўга перад кожнай машынай дзяўчына паднiмала руку. Абяссiленая, яна адышлася ў бок ад шашы i села на мокрую траву ў жудаснай дрымоце. Чэрвеньская ноч была кароткая. Неўзабаве пачало свiтаць. Цяпер яе могуць убачыць. Яна зноў выйшла на шашу паднiмаць рукi. Толькi цяпер яна ўбачыла, што рабiлася на шашы i каля яе. Машыны i людзi, жанчыны i дзецi, маладыя i старыя, параненыя i здаровыя. Iшлi i ехалi i ўсе глядзелi ўгару. На самым скрыжаваннi спынiлася машына. З яе выйшаў Сымон Ракуцька.
- Дык бывайце здаровы i дзякуй, што падвезлi, - сказаў ён да шафёра.
- А дакументы вашы прыйдзецца паглядзець, - сказаў лейтэнант з перавязанай рукой, якi сядзеў поплеч шафёра. Ракуцька паказаў дакумент.
- Дык вы дадому? - сказаў лейтэнант, разглядаючы дакумент.
- Дадому.
- А што вы там рабiлi, адкуль едзеце?
- Адкуль я еду - я там радзiўся i вырас. Я там завёў сям'ю. У мяне там радзiлiся дзецi. У рэвалюцыю я там паставiў сабе новую хату. Калi скончылася там права рэвалюцыi i зноў нахлынула туды панства, мяне выгналi з хаты, хату прысвоiлi сабе, i я падумаў: што ж чакае маiх дзяцей у будучынi? Я перабраўся на гэты бок гранiцы i завёў сабе тут такую дамоўку, што толькi бедаваў, што дзецi мае не бачаць яе. Цяпер зноў там стала права рэвалюцыi. Я забраў назад сваю хату i зацверджваў гэта дакументамi, а дачка мая пазаўчора выехала адтуль сюды. Меўся i я сёння выехаць. А тым часам учора нямецкi пярун спалiў маю хату. Цяпер я да сябе ў дамоўку, дачка Лiзавета ўжо там. Каб як Бог даў мне дабрацца. Далёка, туды немец не павiнен дакацiцца. Там i жонка, i сын Тамаш...
Лейтэнант ледзь даслухаў i сказаў шафёру ехаць.
- Таварыш дарагi, - сказаў яшчэ Ракуцька, - яшчэ дзякую вам i за шклянку гарэлкi, калi я ў страшэнным утрапеннi сядзеў на дарозе. Спiшыце з майго дакумента сабе мой адрас. Калi што якое - да мяне, як к сабе дадому.
Машына неўзабаве пайшла шашою на ўсход. Ракуцька ж звярнуў з скрыжавання на грунтавы шлях i падаўся ў роўную, але шпаркую хаду. Лiзавета з шашы бачыла яго прысутуленую постаць, але яна так мала з iм разам яшчэ жыла, што не здагадалася адразу, што гэта ён там пайшоў у гэты раннi час i на гэтай далёкай i незнаёмай дарозе. Сумуючы i ў непакоi аб яго лёсе, яна наважыла, як бы там нi сталася, спынiць
