Яны ўсе стаялi i маўчалi. Яны чакалi. I камандзiр, зглытнуўшы даўкi камяк у набалелым горле, раптам сказаў са знарочыстай строгасьцю:

- Хто першы?

Выдалася кароценькая пакутная паўза, пасьля якой Мяцельскi кiнуў са злосным адчаем:

- Ат, маць тваю... Давай я...

Зноў абрушваючы жвiр, рашуча скочыў у яму.

- Давайце рэвальвэр!

Камандзiр расшпiлiў на баку кабуру, выняў наган. Мяцельскi ўхапiў яго зьнiзу, рухава выцягся побач з застыглым ужо Аўстрыякам.

- Жыве Беларусь!

- Жыве, - нечакана слабым голасам азваўся камандзiр, i глухi рэвальвэрны стрэл у яме перапынiў ягоны водгук. Дзьве сарокi з блiжняй бярозы спуджана пераляцелi на дрэвы далей. А на зямлi зноў настала пакутная паўза, усе стаялi моўчкi, баючыся зазiрнуць у яму.

- Ну, хто далей? Ты, Зубко? - няпэўна павярнуўся камандзiр у бок Дзеда. Той сiгануў цераз жвiр i спынiўся.

- А ружжо?

- З ружжом, братка, - мякка сказаў камандзiр.

Тады Дзед неяк грузна звалiўся ў яму, i яны зноў зьнерухомелi, чакаючы. Чакаць, аднак, давялося нядоўга, стрэл каротка гукнуў i сьцiх.

- Ну? - зноў павярнуўся камандзiр да астатнiх. Засталося iх тут пяцёра. Ты? - запытальна кiўнуў ён да Кажухара.

- Ды я... Калi адважуся. Калi што, дык прыстралi, камандзiр. Калi што...

I няспрытна ўсеўшы на бераг ямы, Кажухар цiха споўз туды. Яны зноў прыцiхлi. Чакаць давялося даўжэй, чым тыя разы, мусiць, Кажухару ня дужа ўпраўна было з адною рукой. Нарэшце-такi ў яме лопнула тугiм стрэлам. Камандзiр падышоў, зазiрнуў туды, пастаяў крыху, углядаючыся ўнiз, ды зноў павярнуўся да астатнiх.

- Так. Забела!

- Я! - з гатоўнасьцю адгукнуўся Iгар i, не раздумваючы, лёгка скочыў унiз. - Я зараз. Тут толькi трэба паправiць, - пачулася зь ямы.

Яны не глядзелi, што ён там папраўляе. Мiжволi мярцьвеючы ў страхавiтым напружаньнi, яны чакалi стрэлу. У барабане нагана яшчэ заставалася тры патроны. Але ж тут iх стаяла чацьвёра... Гэтае адкрыцьцё сьпярша зьбянтэжыла камандзiра, а затым раптам узрадавала. Здаецца, яно давала нейкае выйсьце ў няпростай сытуацыi, пра якую ён цяпер напружана думаў.

Калi, як заўжды, боязна вычакаўшы стрэлу, яны азiрнулiся, дык Казак адчуў, што настала яго чарга. Без напамiнку або загаду ён разам са стрэльбай лёгка шаснуў у яму, дзе праз кароткi час трэснуў рэвальвэрны стрэл. На край ямы ступiў амаль зьмярцьвелы Валодзька.

- Сулашчык! - гукнуў да яго камандзiр. - Пастой...

Валодзька спынiўся, ледзьве ўтрымаўшыся на беражку ямы. Ён нават не зiрнуў туды, штосьцi новае адчуўшы ў голасе камандзiра.

- Табе, Сулашчык, заданьне: закапаць, зараўняць. Каб сьледу не асталося. I - жывi!

- Я?

- Ты, а хто ж. Жывi. За нас, за бацьку. Дай я цябе абдыму.

Няспрытна, адною рукой камандзiр нямоцна абняў Валодзьку. Трохi памарудзiў i таксама, густа абрушваючы жвiр зь берагоў, звалiўся ў яму. Валодзька застаўся стаяць - прыгаломшаны, разгублены, працяты адным пытаньнем: як гэта жывi? Адзiн? За ўсiх? Але як яму жыць бязь iх? Цi магчыма гэта наогул? Тое было незразумела, i ён стаяў, агалошаны, аднак, раптоўнай надзеяй, што будзе жыць. Яна, тая надзея, заглушыла ўсе ранейшыя памкненьнi, разбудзiла новыя пачуцьцi. У душу лiнула сьвятло, i ён ажно скалануўся ад неспадзеўкi, калi зь ямы пачуўся апошнi стрэл. Гэта быў стрэл камандзiра. Валодзька заставаўся жыць.

Пасьля ён закопваў яму-магiлу i плакаў. Ужо можна было ня стрымлiваць сьлёз, саромецца тут не было каго. У яму ён не зiрнуў нi разу, ён гроб i гроб рыдлёўкаю рыхлы жвiр зь берагоў i думаў, што здатная будзе магiла, сухая, калi б такая дасталася бацьку. Крыўдна было да сьлёз, але бацьку ён закапаў на прырэчнай балацявiне, у тарфянiку. Выкапаць глыбока там не было як, падступала балотная вада, дый часу надарылася якая гадзiна. Такi вось лёс чалавека, якога Валодзька любiў усё жыцьцё, жыць зь якiм усё жыцьцё марыў. Ды жыць не давялося. Здаецца, болей за ўсё бацька любiў Беларусь, i за гэтую сваю любоў дзевяць гадоў прагiбеў на нарымскай катарзе, нажыў там сухоты. За той час бязбацькавiчам падрос у Клецку Валодзька. Доўгiя гады марыў, як дачакаецца i сустрэне з катаргi свайго сацыялiста-бацьку, як яны затым будуць заўсёды разам. I праўда, дачакаўся. Ды разам давялося пабыць нямнога, бацьку зноў паклiкала Беларусь. Iдучы на фармаваньне палка, той нiзашто не схацеў браць з сабой пятнаццацiгадовага сына, казаў: рана, хай чакае яго зь перамогай пад бел-чырвона-белым штандарам. Валодзька i праўда застаўся дома, у iх слуцкiм дамку, дзе яны другi год кватаравалi ў панi Хаванскай. Ды дома Валодзька доўга ня ўседзеў, асаблiва калi дазнаўся, што ягоны катаржнiк-бацька стаў камандзiрам роты, у якую набiрае шарагоўцаў. Мацi яго тры гады таму як памерла, дома гаспадарыла старэйшая Валодзькава сястра Саша, якая сама рвалася ў войска, дзе апынуўся яе падпаручнiк муж, але ў яе была маленькая дачушка Леначка, i Валодзька наважыўся. Аднойчы ў марозьлiвы восеньскi адвячорак ён нечакана паявiўся ў Грозаве, адшукаў у штабной хаце бацьку, i ў таго ўжо не хапiла рашучасьцi прагнаць яго з батальёна. Над Мораччу зазiмкам яны прыкрывалi з групай адыход батальёна, i бацька, перабягаючы, атрымаў тры кулi ў грудзi. Доўга, марудна канаў на руках у счарнелага ад гора сына. Валодзька ледзьве пасьпеў закапаць яго ў балацявiне, калi ўжо бальшавiцкiя ланцугi шарылi ў прырэчным кустоўi - шукалi параненых.

Капаў Валодзька нядоўга, з усяе сiлы гроб i гроб жвiр, раўняў, раскiдваў яго ў бакi, каб меней было прыкметна, што тут нехта поркаўся. Стамiўся страшэнна, але спакваля пачаў спакайнець. Перад тым усё баяўся ня справiцца, не пасьпець скончыць сваю сумную справу. Усё азiраўся, баючыся, што мiж хвояў паявяцца тыя. Але, здаецца, пасьпеў. Уся зброя - наган i вiнтоўкi - засталiся ў яме, у яго была толькi рыдлёўка, якую трэба было закiнуць куды далей. Каб не знайшлi.

Мабыць, ужо надвячоркам з той рыдлёўкай у руцэ ён i пабрыў па лесе. За iм, пералятаючы з дрэва на дрэва, сакатала i сакатала, бы гналася, зграя сарок, i ён ня ведаў, як ад iх адчапiцца.

Ён iшоў i iшоў, сам ня ведаючы, куды - абы прэч з гэтых жудасных Чорных лядаў...

ПЕРАД КАНЦОМ

У нейкай даўгой, аднапавярховай, купецкага выгляду будынiне з паўкруглымi прыступкамi на ганку, дзе разьмяшчалася ЧК, паручнiка Глушкевiча добра абшманалi, адабралi дакумэнты, дзягу, гадзiньнiк, туалетныя прычындалы ў рэчмяшку зь небагатым запасам пайковага харчу, зрэзалi з шыняля гузiкi i хлясьцiк i змусiлi зьдзець боты. Боты ён сьпярша пашкадаваў нават, апынуўшыся басанож на бруднай, сьцюдзёнай, запляванай падлозе, але тут жа сьцямiў, што, мабыць, цяпер не да ботаў. Цi ня прыйдзецца хутка пашкадаваць галавы. Праўда, здаецца, пакуль што павялi не расстрэльваць, а кудысь у склеп з даўгiм калiдорам, дзе было цёмна, i толькi недзе ў канцы падзямельля цьмяна сьвяцiў закапцелы лiхтар. Нязвыкла ступаючы босымi нагамi па зямельнай падлозе, ён iшоў наперадзе канваiра з настаўленым у сьпiну джалам штыха. Паручнiк быў прыгаломшаны i раззлаваны найперш на сябе самога: ну, да якога д'ябла было яму класьцi ў рэчмяшок той браўнiнг? Яшчэ, памятае, зьбiраючыся ў гэтую дарогу, пакруцiў яго ў руках, шчоўкнуўшы стопарам, выняў магазiн, праз круглыя дзiрачкi якога выглядвалi жоўтыя бачкi патронаў, i загарнуў у вафэльны ручнiк. Усё ўладкаваў на самым сподзе рэчмяшка - пад бялiзнай, падумаўшы: можа, спатрэбiцца. А можа, пашкадаваў кiдаць здатную вайсковую рэч, якая дасталася яму ад забiтага аўстрыйскага ўлана, што тады ўнiз галавой ляжаў на размоклым ад восеньскiх дажджоў бруствэры. З новенькай жоўтай кабуры забiтага ён выняў гэты браўнiнг i сунуў сабе ў кiшэню. Полк атакаваў аўстрыякаў, паручнiк бег за ротай, ня ведаў, цi доўга так будзе бегчы, пад апантаным агнём, а браўнiнг узяў - так, без асаблiвае мэты, каб не прападала дабро. Ды во гэтыя ўгледзелi.

I як угледзелi - тое было трохi дзiўна: як сярод стракатага вакзальнага люду выбралi менавiта яго? Пагоны ён спароў яшчэ ўзiмку пасьля аднаго мiтынгу, нядаўна памяняў афiцэрскую фуражку на аўчыную салдацкую папаху. Праўда, гузiкi на шынялi выдавалi яе афiцэрскае паходжаньне, але ў такiх шынялях цяпер хадзiлi, хто хочаш: i былыя афiцэры, i шарагоўцы, i нават цывiльныя. Можа, дарма перад тым пагалiўся ў вакзальнай прыбiральнi i выглядаў ня надта зьверавата, нават даволi прыстойна па цяперашнiм часе. Ён