Усе гады вайны я нiкому не расказваў пра той выпадак: было небясьпечна, але не пераставаў пра яго думаць. Усё ж гэта дзiўнаваты выпадак: сутыкнуўшыся са зброяй у руках, салдаты варожых армiяў падаравалi адзiн аднаму жыцьцё. Хай i мiжволi. Таму што, застрэлiўшы тады немца, я таксама немiнуча быў бы забiты. А можа, гэта Ўсявышнi падарыў нам па другiм жыцьцi. I во я жыву.
ЖОЎТЫ ПЯСОЧАК
Iх везьлi ноччу па цёмных гарадзкiх вулiцах кудысь прэч ад турмы, але ў якi бок гораду - Аўтух зразумець ня мог. У крытай машыне не было вокнаў, не сьвяцiлася нiдзе нават маленькай шчылiны, i нi ўнутры, нi знадворку нiчога не было вiдаць. Аўтух сьпярша думаў, што трапiў у страхавiты 'чорны воран', пра якога начуўся ў турме i нават раней - на вёсцы. Але, мабыць, то быў ня 'чорны воран', бо, як ён згледзеў уначы, калi iх вывелi на турэмны падворак, была гэта машына хоць i вялiкая, але ня чорная. I нешта кароткае было напiсана на яе баку, ды ён не разабраў, што - не далi. Пачалi штурхаць, каб хутчэй залязалi ў яе цёмнае нутро, а ў яго якраз разьвязалася аборына на лапцi, i ён, сагнуўшыся, узяўся яе завязваць. Ды тут жа атрымаў злога высьпятка ў зад гэта той канвой цi як яго - малады танклявы вайсковец з вусiкамi, якi сёньня распараджаўся iмi. Аўтух таропка ўлез у машыну, дзе ўжо сядзела чалавек шэсьць ягоных спадарожнiкаў, i стулiўся ля самых дзьвярэй, якiя тут жа з бразгатам зачынiлiся. Машына папаўзла- паехала з падворку, праз браму, затым па вулiцах, паварочваючы то ў адзiн бок, то ў другi. Леваруч ад Аўтуха сядзеў мужчына ў скуранцы, якога напачатку, як арыштавалi, Аўтух бачыў у кабiнэце сьледчага. Але цяпер Аўтух ня мог зразумець, чаму той тут? Цi таксама арыштаваны, цi вязе iх у якую iншую турму? А можа - на волю? Бо завошта караць Аўтуха, якi зь яго польскi шпiён? У Польшчы ня быў нi разу, мала што жыў пры мяжы. На хутары. I аднаасобна...
Во ў тым, што аднаасобна, мабыць, найбольшы ягоны грэх. Праз тую аднаасобнасьць ён за год натрываўся столькi, што iншаму хапiла б на ўсё жыцьцё.
- Гэ, таварыш... А, таварыш, - далiкатна папiхнуў ён лакцём суседа ў скуранцы. - Ня ведаеце, куды гэта нас?
- На кудыкiну гару, - не адразу i зласьлiва адказаў сусед, нядаўнi сьледчы ўправы НКВД Сурвiла.
Гэты Сурвiла ня тое, што Аўтух, - ён i ў цемры, з заплюшчанымi вачыма мог вызначыць iхны маршрут. Даўно i добра ён ведаў гэтую дарогу - ад гарадзкога цэнтру да ўскраiны i далей, паўз прыгарадную вёску да недалёкага ляска, дзе было наркамацкае стрэльбiшча. Некалi сам туды вазiў такiх жа, асаблiва як служыў у камэндатуры. Пасьля ўжо, як перавялi ў сьледчы аддзел, разы два выяжджаў на практыкаваньне ў стральбе з асабiстае зброi - пiсталета ТТ. Раней усе чэкiсты ўправы былi ўзброеныя рэвальвэрамi сыстемы 'наган', а летась у першую чаргу сьледчым выдалi новенькiя ТТ - спрытныя такiя, пляскатыя пiсталеты з чорнымi шчочкамi на рукаятках. Зь iх i стралялi. Ён тады здаў практыкаваньне на 'добра'. А цяпер тыя практыкаваньнi будуць здаваць iншыя. На практыцы. На iхных патылiцах...
Па тым, як машыну стала кiдаць з боку на бок, Сурвiла зразумеў, што яны выяжджалi з гораду. Недзе збоч у цемры тулiцца невялiкая прыгарадная вёсачка, а iх чакае паворотка ўлева, ад якой... Ад якой да мэты, да апошняй мяжы, лiчы, што-нiшто, засталося якiх паўгадзiны часу, i ўсё. Усё назаўжды скончыцца.
Тое, што хутка ўсё скончыцца, яго, аднак, ня дужа i турбавала. Да таго ён гатовы быў месяц таму, нават да суда, ведаў, яго не памiлуюць. Стрэльнуць. Бо тое, што яму прад'явiлi для абвiнавачаньня, увогуле было папраўдзе: дапушчаў i перавышэньне, i незаконныя мэтады - i бiў, i ламаў косьцi - 'даваў дразда'. Але ж хiба ён адзiн? У iхнай управе так працавалi ўсе, - старалiся, ня спалi начэй, выбiвалi ўсё, што можна было выбiць з арыштаваных. А тыя, праклятыя ворагi, таксама маталi iм нэрвы, нiзашто не хацелi прызнавацца - выкручвалiся, ашуквалi сьледчых, i нават, ужо падпiсаўшы прызнаньне, адмаўлялiся ад яго на судзе. I ўсё бубнiлi сваё: нiчога ня ведаем, нi ў чым не вiнаватыя. Ня шкодзiлi, не шпiёнiлi, нiкога не вэрбавалi. Трэба было выбiць - i прызнаньне, i сьведчаньне, - прозьвiшчы, даты, сустрэчы. Часам перабiраў, гэта праўда. Але ж на карысьць справы, не для сябе. Той Сёмух сканаў у ягоным кабiнэце. Што сканаў, бяда не вялiкая, але, сканаўшы, забраў усё з сабою. А на яго была надзея. Як добра далi, пачаў што-нiшто паказваць. Думалi, празь яго раскруцiць усю iхную арганiзацыю, да таго iшла справа. А ён узяў ды сканаў...
Купцова застрэлiў з таго новенькага ТТ. Але Купцоў кiнуўся на яго з кулакамi. А кулакi ў двухмятровага каваля з прэсавага цэху такiя, што двума ўдарамi мог увагнаць у падлогу. Добра, Сурвiла пасьпеў прымянiць зброю. Так што, як глядзець, як вiнавацiць. Калi строга, паводле новай правазаконнасьцi, дык, можа, i правiльна, - ён вiнаваты. А калi паводле рэвалюцыйнай, пралетарскай... Зрэшты, ён ня дужа i апраўдваўся - прызнаў усё. Але ў глыбiнi душы хацелася спадзявацца, што пакараюць ня надта. Усё ж ён не такая контра, ня польскi шпiён цi беларускi нацыяналiст. Ён жа свой брат чэкiст. Павiнны ж на тое зважаць. I цяпер яму крыўдна, што ня зважылi на розьнiцу памiж iм i сапраўднымi ворагамi народа, пiхнулi ў гэтую машыну зь iншымi разам. З гэтымi шпiёнамi i шкоднiкамi, нацыяналiстам i нават недарэзаным буржуем. Кiнулi ў адну машыну i яшчэ, глядзi, кiнуць у адну яму. Але ж гэта яўны апартунiзм, правы ўхiл. Цi нават шкоднiцтва ў самiх органах.
У машыне панавала цiшыня, толькi чуваць было, як ляскаюць колы па бруку ды штось паскрыпвае ў куце буды, асаблiва калi машына трапляе на выбаiну.
- Гэтак! На кудыкiну, кажаце? - ня мог чагосьцi ўцямiць Аўтух i зусiм апанурыўся ад кепскага прадчуваньня. Вiдаць, тое прадчуваньне дужа яго гняло, i ў хуткiм часе ён зноў заварушыўся ў цемры. Недзе тут паблiзу сядзеў ягоны зямляк, нават аднавясковец, хоць i ўдвая маладзейшы за яго, з гэткiм самым прозьвiшчам Казёл. Як навучыўся на настаўнiка i пачаў пiсаць вершы, дык зьмянiў тое нягеглае прозьвiшча на лепшае i падпiсваўся пад вершамi, што часам друкавалiся ў газэтах, Фэлiкс Гром. Праўда, Аўтух вершаў не чытаў, толькi чуў пра iх ад людзей. Зрэшты, пра вершы на сьледзтве зь iм гаварылi мала, болей пра тое, як гэты Фэлiкс Казёл-Гром завэрбаваў Аўтуха ў сваю шайку. Цяпер Аўтух цiха паклiкаў:
- Фэля, а Фэля?
- Ну! - пачулася здаля ў машыне.
- Куды гэта нас вязуць?
- На выкананьне прыгавору, - зь нядобрым надломам у голасе адказаў Фэлiкс. I менавiта гэты выразна адчуты надлом яшчэ болей устрывожыў Аўтуха.
- Няўжо на расстрэл?
- А ты думаў...
- Але ж... Я дык думаў... Можа, яны...
- Памаўчы лепш! - абарваў размову зямляк, якому, вiдаць па ўсiм, было не да таго.
Сапраўды, размаўляць Фэлiксу Грому было проста неяк, пасьля допыту ў яго душа балела ў грудзёх, было не ўздыхнуць. Ён толькi падзiвiўся дзiцячай няўцямнасьцi дзядзькi Аўтуха - ня ведае, куды вязуць, цi ня хоча паверыць, што ўсё ўжо скончана. Пазаўчора быў суд - дзесяць хвiлiн чыткi загадзя нарыхтаваных папераў, зь якiх яшчэ да прысуду ўсё стала зразумела. Вiдаць, нiчога не зразумеў з таго ягоны аднавясковец Аўтух. Цi ўсё думае пра сваю пакiнутую аднаасобнiцкую гаспадарку пад лесам?
Фэлiкс Гром даўно перастаў думаць i пра родную вёску, i пра Менск, дзе жыў i вучыўся, як паступiў у пэдагагiчны тэхнiкум, i нават пра сваю паэзiю, зборнiк якой ужо падрыхтаваў да друку i вясной здаў у выдавецтва. Цяпер яму ўжо не пабачыць таго зборнiка, якi, вiдаць, пакаралi раней за аўтара. У час сьледзтва на допытах розныя сьледчыя наперамен цытавалi старонкi ягоных арыштаваных вершаў - чыталi, крэмзалi i падкрэсьлiвалi рознымi алоўкамi, пiльна шукаючы хiтра замаскаванай крамолы. Блiскае ранiца агнiстая на хмарах восенi маёй... Што значыць гэтыя вашы хмары? Анiчога, апроч таго, што значаць хмары наогул. Э, не, у паэзii хмары - гэта нешта iншае, казалi лiтаратуразнаўцы з наганамi на баку. Гэта на небе хмары ёсьць хмары, а тут штосьцi iншае. Таемнае. Дык што такое гэтыя хмары? Што вы разумееце пад ранiшнiмi хмарамi?
Ён нiчога не хацеў разумець пад хмарамi, затое нешта разумелi яны, але яму не казалi. Ён павiнен быў сам здагадацца пра iхныя думкi i падказаць ад сябе. Вось тое было б прызнаньне, якога гэтак дамагалiся ад яго, i яму было б куды лепей. Але ён не здагадваўся й не прызнаваўся. Тады яго бiлi - палкай па нагах, ботам у грудзi, не давалi спаць трое сутак.
А пасьля пачалi шыць шпiянаж на карысьць Польшчы. I прыплялi да яго дзядзьку Аўтуха, што жыў за вёскай на хутары i не ўступаў у калгас. А ён з тым Аўтухом па сутнасьцi i гутарыў усяго адзiн раз летась, як прыяжджаў зь Менску да хворага бацькi. Тады хадзiў пазычыць каня, каб зьезьдзiць да доктара. Ды дзядзька Аўтух каня ня даў, сказаў узяць у калгасе, а яму трэба пасьпець звазiць сена, бо зьбiралася на дождж. I гаворкi ў iх было якiх пяць хвiлiн. I вось цяпер за тыя хвiлiны - расплата. Абодва - да вышэйшай меры.
- Ну што вы не пасядзеце? Усё тузаецеся, як на патэльнi, - пачулася незадаволеная буркатня ў цемры.
