ведаў кошт гэтых залпаў. Карысьць, хто ведае якая, за полем у тым ляску ня многа пабачыш, а клопату, глядзi, наробяць...
Мiж тым над полем i ляском, што ўжо зачарнеўся наперадзе, патроху пачало сьвiтаць. Праясьнела хмарнае неба ўгары, дзьмуў сьвежаваты вецер, вiдавочна зьбiралася на дождж. Памкамузвода ведаў, што калi папрацуюць 'кацюшы', дык абавязкова пасыпле дождж. Урэшце там, ля машыны, мiтусьня нiбы прыцiхла, усё, здаецца, замерла, некалькi чалавек адбеглiся далей, за машыну, данесьлiся глухаватыя словы нейкай артылерыйскай каманды. I раптам над галовамi ў паветры рэзка вiскнула, загуло, засквiрчэла, агняныя хвасты ўдарылi ў зямлю за машынай, цераз галовы аўтаматчыкаў пырхнулi i зьнiклi ракеты. Воблака пылу i дыму, закруцiўшыся ў белай вiхуры, ахутала 'кацюшу', частку акопчыкаў i пачало расплывацца па схiле пагорка. Яшчэ ня сьцiх гул у вушах, як там ужо закамандавалi - на гэты раз гучна, ня тоячыся, са злоснай рашучасьцю, да машыны кiнулiся людзi, хутка паўскоквалi на яе падножкi, i во яна праз рэшту ўзьнятага залпам пылу пасунулася з пагорка ўнiз да сяла. У той час наперадзе за полем i ляском грымотна загрукала - чарада раскацiстага працяглага рэха данеслася з далечынi.
- О, даець, о даець немчуры праклятай! - зьзяў маладым курносым тварам аўтаматчык Казыра. Iншыя таксама, павылазiўшы наверх цi пастаўшы ў акопчыках, з захапленьнем узiралiся ў незвычайнае вiдовiшча за полем, поўныя стрымана-страхавiтай салдацкай радасьцi. Адзiн толькi памкамузвода Мацюхiн, бы скамянелы, стаяў на каленях у неглыбокiм акопчыку i, як толькi за полем абарвалiся глухiя выбухi, закрычаў, што было моцы:
- Ва ўкрыцьцё! Ва ўкрыцьцё, такую вашу матары! Казыра, ты што...
Ён аж ускочыў на ногi, каб вылезьцi з акопчыка ды пазаганяць аўтаматчыкаў у iхныя схованкi. Ды не пасьпеў. Дзесь там, за ляском, шчоўкнуў адзiночны выбух цi стрэл, i ў небе рознагалоса завыла, заскуголiла... Ураз, адчуўшы небясьпеку, аўтаматчыкi, бы гарох па стале, сыпанулi ў свае акопчыкi. I неба закалацiлася, завыла, загрукацела... Першы залп нямецкiх шасьцiствольных мiнамётаў лёг трохi зь пералётам, блiжэй да сяла, другi - блiжэй да пагорка, а затым усё навокал перамяшалася ў суцэльным месiве выбухаў. Адныя рвалiся блiжэй, iншыя далей, увесь пагорак ператварыўся ў дымна-агняны вулкан, якi ўвiшна таўклi, капалi, пералапачвалi нямецкiя мiны. Так цягнулася доўга, здавалася, бясконца доўга. Аглушаны, засыпаны зямлёй, Мацюхiн курчыўся ў сваiм акопчыку, з жахам чакаючы, калi... Калi ж... Але тое 'калi' ўсё не наставала, а выбухi таўклi, калацiлi зямлю, якая, здаецца, трэскалася, разломвалася на ўсю глыб, гiнучы сама i цягнучы за сабой пагiбель на ўсё астатняе.
Але во неяк пакрысе ацiшэла...
Мацюхiн засьцярожлiва выглянуў - сьпярша наперад у поле: цi не iдуць? Не, адтуль, здаецца, яшчэ не iшлi. Затым ён зiрнуў убок, на колiшнi ланцужок узводу аўтаматчыкаў, i ня ўбачыў яго. Увесь пагорак зеўраў ямiнамi-варонкамi, быў завалены глiнiстымi выварацiнамi, глыжы i зямля засыпалi ўсё навакольле, трава зьнiкла зусiм. Непадалёк пляската распласталася доўгая постаць Казыры, якi не пасьпеў дабегчы да свайго акопчыка. Галава i верхняя частка ягонага цела былi засыпаныя зямлёй, ногi таксама, толькi на абцасах не стаптаных яшчэ чаравiкаў паблiсквалi высьлiзганыя мэталёвыя касячкi.
Як яшчэ пацiшэла i ветрам пачало зганяць у бакi высока ўзьняты пыл, Мацюхiн вылез з акопчыка i пайшоў па пагорку. Трэба было палiчыць, што ў яго засталося ад учарашняга ўзвода аўтаматчыкаў...
ПАЛКАВОДЗЕЦ
Як вядома, кепская навiна ня ходзiць адна, за ёй бяжыць другая. Гэтая другая дагнала Палкаводца па дарозе ў гаспадарку Мельнiкава. У таго Мельнiкава не заладзiлася з самага пачатку, палкi не маглi адарвацца ад дняпроўскага берагу, суседзi здорава выскачылi наперад, на правым флангу ўзялi горад, за якi ўчора Палкаводца вiншаваў Галоўнакамандуючы. Але толькi Палкаводзец выехаў зь сяла, як з КП па рацыi перадалi: на правым флангу няўстойка, немцы контратакавалi буйнымi сiламi, адкiнулi пяхоту за рэчку. Палкаводзец паўзiраўся ў карту i загадаў паварочваць на ракадную дарогу - ехаць на правы фланг. Учуўшы новы загад, два ягоныя ад'ютанты, маладыя статныя палкоўнiкi, перадалi яго сыгналамi астатнiм машынам - бронетранспарцёру з аховай i крытай бартавой з трыбуналам, якiя заўжды суправаджалi Палкаводца. Уся невялiчкая калёна пачала таропка разварочвацца на разьбiтым, цесным i гразкiм прасёлку. У 'вiлiсе' ўсе маўчалi. Маўчаў, сьцяўшы квадратныя скiвiцы, Палкаводзец, маўчалi ад'ютанты, прадчуваючы, што iх чакае. Ня выключана, што Палкаводзец хутка ўскочыць у самае пекла i жалезнай рукой... У ягонай жалезнай руцэ яны ўжо мелi магчымасьць пераканацца...
Куляючыся па выбоiнах, трохi разганяючыся на роўнядзi i выскокваючы на невысокiя, парослыя драбналесьсем пагоркi, 'вiлiс', транспарцёр i бартавая кацiлiся насустрач недалёкай баявой калатнечы, якую ўжо не магло заглушыць i натужлiвае выцьцё iхных матораў, хутка стала чуваць, што бой грымеў побач, дзесь за ляском, дзе, як сьведчыла карта ў руках Палкаводца, сярод шырокага поплаву працякала крывуляка-рачулка. Хто мог падумаць, што нямецкiя танкi менавiта тут i ўдараць, - думаў Палкаводзец. Не хапала iм роўнядзi, цi што? Цi ўжо навучылiся ў нас, нашай азiяцкай кемлiвасьцi? Але ўдарылi менавiта тут, у гэтым зусiм мала здатным для таго месцы. I, як на бяду, фронт на гэтым участку аказаўся слабаваты, учора брыгаду Чарамiсiна перакiнулi ў цэнтар, на падмогу перадавому атраду; тут жа заставаўся адзiн супрацьтанкавы полк, i той, здаецца, разьмяшчаўся трохi правей. А пяхоце без падмацунку, вядома, прыйшлося ня соладка, i яна не стрывала. Такое яе прадвызначэньне на ўсякай вайне i ва ўсякай армii.
'Вiлiс' выскачыў на пясчаны пагорачак, парослы рэдкiм маладым сасоньнiчкам, i адразу ж рэзка кiнуўся ўбок, коламi з хрустам ломячы тыя сасонкi. Палкаводзец зьнячэўку вылаяўся, ледзьве пасьпеўшы ўхапiцца рукой у пальчатцы за мэталёвую дугу перад сабой. Аднак ён тут жа зразумеў, што лаяцца марна, усё правiльна. Па сасоньнiку ўжо джагалi чэргi, трэба было матаць назад або выскокваць i класьцiся долу. Палкаводзец i выскачыў. Трохi счакаў, а пасьля, прыгiнаючыся, выбег вышэй i апусьцiўся на сухi верасовы дол. Перад iм наперадзе разгортвалася шырокая панарама надрэчнага поплава i зь ёй - ганебнае вiдовiшча бязладнага драпу. Колькi ўжо за вайну даводзiлася назiраць Палкаводцу гэтую ганьбу, але прывыкнуць да яе ён ня мог i звычайна без ваганьня карыстаўся выпрабаваным сродкам. На ашаломленых, апанаваных страхам людзей можна было ўзьдзейнiчаць толькi яшчэ большым страхам з усiх страхаў, якiя мелiся ў распараджэньнi начальнiка. Наша пяхота бегла, уцякала да рэчкi, караскалася церазь яе берагi, некаторыя ўжо былi блiзка ад пагорка на гэтым беразе. На рачным беражку сярод лазьняку дымна палыхаў адзiн скасабочаны 'студэбэкер', там запалохана мiтусiлiся людзi. Другi, аднак, выкараскаўся з тванi i з гарматай на прычэпе марудна поўз да пагорка. На ягонай падножцы стаяў чалавек у гiмнасьцёрцы, без шыняля, з абвязанай бiнтамi галавой. Цi не камандзiр супрацьтанкавай батарэi, - падумаў Палкаводзец. Той нешта крычаў, мабыць, паказваючы шафёру кiрунак. Ззаду, з-за ракi, з розных напрамкаў несьлiся трасiрныя чэргi, на рыкашэтах агнянымi пчоламi разьлятаючыся ў бакi. Палкаводзец, не азiрнуўшыся, кiнуў цераз плячо ахове: 'Затрымаць!', i некалькi байцоў на чале са старэйшым сяржантам кiнулiся праз сасоньнiк з пагорка.
Пакуль тыя сарванымi галасамi спынялi пяхоту, Палкаводзец узiраўся ў поплаў i асаблiва далей, па той бок рэчкi, дзе зь ляска выпаўзалi сьветлажоўтыя нямецкiя танкi. Палкаводзец ужо сустракаўся зь iмi i ведаў, што гэта ён рашучымi дзеяньнямi свайго войска змусiў нямецкае камандаваньне перакiнуць iх з Афрыкi, дзеля якой яны i былi афарбаваныя ў колер пустынi. Але тут iм не пустыня, тут найчасьцей балоты. Раз- пораз яны бiлi з гарматаў па берагах ракi i па пехацiнцах па гэты бок. Ад выбухаў калацiўся пагорак...
Поруч i асаблiва ззаду за Палкаводцам з насьцярожаным выразам на тварах ляжала чалавек дзесяць з аховы, трошкi нiжэй прыбег i выцягся пад сасонкай старшыня вайсковага трыбуналу - франтавы маёр, скрозь абпярэзаны партупэямi i рамянямi, з фуражкай на галаве. За iм ужо расшпiльваў тоўстую сумку ягоны сакратар, малады чалавек у плашч-накiдцы. Той усё пазiраў на Палкаводца, пальцы яго дрыжэлi, i ён кепска спраўляўся з сумкай. Яны чакалi. Ужо ня першы раз яны выяжджалi з Палкаводцам i ведалi сваю справу. Тым болей, што гэта была iх праца, якую яны рабiлi, рызыкуючы ўласным жыцьцём. Блiзкiя два выбухi ў сасоньнiку змусiлi iх тыкнуцца галовамi ў дол, Палкаводзец жа на выбухi не адрэагаваў нiяк. Ён назiраў за тым, што адбываецца на поплаве.
Здаецца, байцы аховы ўсё ж затрымалi пярэднiх бегуноў i неўзабаве вывелi з сасоньнiку двух задыханых, перапалоханых пехацiнцаў з даўгiмi трохлiнейкамi i прымкнёнымi да iх штыхамi. Неяк выкараскаўшыся з-пад агню, уратаваўшыся ад нямецкiх танкаў, тыя, падобна, мала разумелi, што адбываецца, навошта яны спатрэбiлiся гэтаму камандзiру з суровым зацятым тварам. 'Пачаму бяжалi? строга кiнуў Палкаводзец, нiшчачы позiркам абодвух - высокага i нiзенькага, амаль мiзэрнага салдацiка ў аблепленых тваньню абмотках. - Пачаму бяжалi?' Пехацiнцы ашалела дыхалi i маўчалi, тады Палкаводзец махнуў рукой - ня так iм, як камусь з аховы: 'Здаць аружыя!'
