хоць тут, за мяжой, цi на нашай зямлi, у тыл за два-тры кiлямэтры ад фронту паткнуцца было немагчыма. Скрозь заслоны, шлягбаўмы, кантроль i праверка. Нават параненым трэба было мець дакумэнт - картку перадавога раёну. Крывавая рана яшчэ нiчога ня значыла. А цяпер... Хаця ўсё зразумела - вайна ж скончылася.
Вось нарэшце й той наш гарадок - ушчэнт разьбiтаю вулiцай ён узьнiк з-за павароту. Я пераехаў лiнiю нямецкiх акопаў, пасьля сваiх. Знаёмая вулiца, як i ўчора, была густа закiданая ўжо раструшчаным коламi друзам, кавалкамi дахоўкi; патыхала гаркотай недагарэлых пажарышчаў. Гэтаму не пашэнцiла, напасьледак не ўбярогся, як убераглiся тыя, што ад яго на захад. Лёс гарадоў, мабыць, як i лёс людзей, асаблiва ў вайну. Але шчасьце, што ацалеў знаёмы зарэчны катэдж з-за разьбiтага дому на рагу я адразу ўбачыў яго пад гарой, i сэрца маё радасна заляскатала ў грудзях.
Аднак, штось мяне трывожна штурханула знутры, як я згледзеў з мастка напаўрасчыненыя дзьверцы брамкi. Заўжды яны былi зачыненыя, i я пералазiў цераз iх зьверху. Кiнуўшы на зямлю ровар, я подбегам патрухаў да блiзкiх дзьвярэй. Але дзьверы... Што гэта? Чаму ўвесь нiз iх выламаны, а каменная сьцяна побач чарнее агнянай падпалiнай? Яшчэ не разумеючы, што гэта магло азначаць, я пiхнуў разламаныя дзьверы нагой i ступiў у знаёмы, як i тады цемнаваты, вэстыбюль.
I адразу ўбачыў яе.
Яе маленькае, бы ў падлетка, цела зьнерухомела на сьлiзкiх плiтках падлогi якраз на сярэдзiне вэстыбюля, дзе ўчора стаяў круглы столiк. З усёй вопраткi на ёй засталася толькi разадраная на грудзях кофтачка, кароткiя русявыя валасы разматлялiся вакол закiнутай на падлогу галавы, на востранькiм падбародзьзi сьцёк i запёкся струменьчык сукравiцы. Шырока расплюшчаныя вочы невiдушча глядзелi ў змрок высокага падстольля.
Я не дакранаўся да яе, толькi апусьцiўся побач на кукiшкi i сядзеў так, глядзеў, аглядаў яе мёртвы тварык i ня ведаў, што мне рабiць - плакаць цi, можа, крычаць? Дужа карцела выць i крычаць. Але хто мог пачуць мой крык, зразумець зьдзiчэлы мой боль? Страшэнную несправядлiвасьць гэтай пагiбелi? Вайны цi жыцьця наогул...
Калi надыйшло нейкае адхланьне, я ўстаў i ўпершыню азiрнуўся наўкола. У вэстыбюлi панаваў разгон. Усе дзьверы шафы былi расчыненыя, вакол на падлозе валялiся кнiгi. Лёгкiя зэдлiкi ляжалi ў розных месцах вэстыбюлю, столiка чамусьцi нiдзе не было вiдаць. Два скураныя крэслы, што стаялi каля сьцяны, былi ссунутыя са сваiх месцаў, зь iх парэзаных сядзеньняў тырчэў вiты дрот спружын. Марудна адыходзячы ад раптоўнай прастрацыi, я зазiрнуў праз расчыненыя дзьверы на кухню, дзе таксама ўсё было параскiдана, посуд пабiты, мэбля перакуленая. У наступным, болей прасторным памяшканьнi, мабыць, была сталовая з даўгiм сталом пасярэдзiне i цёмнымi карцiнамi на сьценах. Пустая, аздобленая залатой лепкай рама ляжала на стале, крэслы былi паваленыя i бязладна валялiся па ўсiм памяшканьнi. А ля наступных дзьвярэй з-за стала вытыркалiся на паркеце доўгiя ногi ў чорных з цёмна-сiнiмi лямпасамi штанах. Доктар Шарф быў застрэлены ў галаву, i лужынка крывi расьцяклася ад яго да дзьвярэй. Я прачынiў тыя дзьверы i адчуў перашкоду, далей якой яны не адчынялiся. Праз шчылiну аднак стала вiдаць у доле беленькая, бы дзьмухаўка, галоўка фраў Сабiны. Яна таксама была нежывая.
Я хадзiў пасярод гэтага дзiкунскага разгрому, перабiраў невiдушчым позiркам раскiданыя, патаптаныя, папсаваныя рэчы, вопратку, мэблю i не разумеў нiчога. Я быў панiшчаны, зьдзiўлены i прыгаломшаны. Хто гэта ўчынiў? За што? Скончылася ж вайна, як жа так? Цi гэта помста, цi рабаўнiцтва? Цi, можа, палiтыка? Зноў выйшаў у вэстыбюль. Абыякавая да ўсяго Франя цiхенька ляжала на ранейшым месцы. Дык вось як ёй наканавана скончыць жыцьцё. I калi! Напрыканцы вайны. На парозе мiру. Калi ў мяне нарадзiлася спадзяванка на тое жыцьцё. А ёй менавiта ў такi час суджана было памерцi. У свае васямнаццаць гадоў...
Я роўненька склаў уздоўж цела яе маленькiя рукi, самкнуў разам яе голыя, скрываўленыя ногi. Нелюдзi i гады! Гады i нелюдзi! Хто б яны нi былi - нашыя цi немцы! Бальшавiкi цi фашысты. Чаму не разьвярзьнецца зямля, не праглыне iх? Я падняў побач скамячаны квяцiсты абрус са столiка i роўненька накрыў iм Франю. Але што было рабiць далей?
Дужа пакутна было пазiраць на гэты разгромны вэрхал, бачыць нерухомыя скрываўленыя целы. За вайну я нямала нагледзеўся на забiтых, расшкуматаных снарадамi людзей - сваiх i немцаў. Але то былi мужчыны i салдаты. Тут жа маленькае юнае дзяўчо, маё нечаканае каханьне. Мне патрэбна была дапамога, хоць бы якое душэўнае апiрышча. Калi б побач былi сябры цi хоць бы мае хлопцы з узвода. Але iх не было, а што я мог адзiн? Iсьцi на дарогу, дзе сноўдалi аўтамабiлi невядомых вайсковых частак, прасiць афiцэраў - хто зь iх зразумеў бы мяне?
Што-небудзь тлумачыць я ня меў сiлы. Ды i каму тут справа да гэтай трагедыi ў багатым катэджы? З гэтымi аўстрыякамi ды iхнай служанкай? Мясцовыя ўлады? Дзе мне шукаць iх? Ды i цi ёсьць яны тут, у гэтым разьбiтым, учора яшчэ франтавым гарадку? Мабыць, тут панавала бязладзьдзе, i гэтая трагедыя найперш вынiк менавiта таго бязладзьдзя.
Можа, трэба было ехаць у полк? Але полк быў далёка, i я ня мог кiнуць тут Франю ды i гэтых няшчасных яе старых. Мабыць, трэба было даць iм якое рады. Апошняй на гэтай зямлi.
Ня ведаючы яшчэ пэўна, па што, я пабрыў у гарадок. Не па той зруйнаванай вулiцы, зь якой прыехаў сюды - пайшоў перавулкамi па-над рэчкай. Тут пашкоджаных дамоў трапляла менш, некаторыя былi з глуха зачыненымi аканiцамi i выглядалi пакiнутымi. Дзе-нiдзе ў гародчыках, ля ганкаў чырванелi вясновыя кветкi i зацьвiтаў бэз. За адным кустом ля фахвэркавай сьцяны я згледзеў чалавека. То быў немалады аўстрыяк у капелюшы, ён падмятаў закiданы друзам падворак i зьдзiўлена знерухомеў зь мятлой у руках.
- Паслухайце, там у катэджы забiтыя...
- Нiхтс фарштэйн, - выслухаўшы, крутнуў галавой аўстрыяк.
- Ну забiтыя, разумееце? Морд!
- Морд?
- Ну, морд. Там, у катэджы...
- Найн, найн! - апантана закруцiў галавой аўстрыяк. - Iх цывiль, нейтраль мэнш. Найн...
Не разьвiтваючыся, я скiраваў далей. Чорт бы яго ўзяў, гэтага нейтральнага мэнша. Цi ён зразумеў мяне, цi не захацеў зразумець. Я перайшоў на другi бок кароценькай ускраiннай вулiчкi. Якраз на рагу за невысокай цаглянай агароджай размаўлялi дзьве кабеты, i я паклiкаў iх з вулiцы. Сьпярша да агароджы падыйшла старэйшая, дзябёлая кабета ў фартуху, затым да яе засьцярожлiва наблiзiлася маладзейшая - худая i кашчавая, у мужчынскiм убраньнi i штанах.
- Прашу прабачыць фраў. Там - морд, разумееце? Трэба памагчы. Доктар Шарф унд фраў. Шарф унд фраў.
- Доктар Шарф! - жахнулiся кабеты. - Морд?
- Ну. Забiтыя. I дзяўчына, фройлен.
Яны штось хуценька загаварылi мiж сабой, а я каторы раз за вайну пашкадаваў, што колiсь абыякава паставiўся да нямецкай мовы. Шчыраваў у iншых школьных прадметах, а ў тым, якi найбольш спатрэбiўся б на вайне, ня надта. Я стаяў i маўчаў.
- Гэр афiцыр, - кiрхэ! Кiрхэ, фарштэйн? - пачалi абедзьве паказваць за рог дамоўкi.
Так, я пачаў здагадвацца, што трэба ў кiрху, пазелянелы шпiль якой тырчэў мiж уцалелых дахаў дзесь на краi гарадка. Дзiўна, што ён ацалеў у нядаўняй калатнечы, хiба яго засьцярог Бог. Яшчэ ня верачы, што там мне дапамогуць, я пабрыў туды па гарадзкiх перавулках i сапраўды праз трохi часу выйшаў да каменнай агароджы-сьцяны. Далей высiлiся старыя дрэвы i за вастраверхай брамкай вiдаць стаў шырокi ўваход у кiрху. Была яна ня дужа вялiкай, даволi змрочная з выгляду i старая. Я нясьмела ўвайшоў у сярэдзiну, дзе панаваў паўзмрок i прахалода, але далей, вiдаць было, гарэлi сьвечкi i чуўся цiхi, напаўголаса, сьпеў. Ступiўшы з-за калёны-слупа яшчэ некалькi крокаў, я ўбачыў купку людзей, што тоўпiлiся перад адкрытымi трунамi; за iмi з малiтоўнiкам у руках стаяў сьвятар. Тут адпявалi нябожчыкаў, цывiльных цi вайскоўцаў, я не разгледзеў. Мабыць, заўважыўшы мяне, аднекуль збоку зьявiўся чалавек у чорным, недаўменна прыпынiўся насупраць.
- Сьвяты айцец, - дрыготкiм голасам сказаў я. - Там морд, доктар Шарф...
- Доктар Шарф? - паўтарыў сьвятар роўным, як здалося, абыякавым голасам. Морд?
- Морд, - сказаў я. - Фраў i дзяўчына, фройлен.
- Фройлен? Драй морд?
- Драй морд.
