пабольш каб яна пiла, цёплага i гарачага. Бывайце i праўцеся, галубчыкi мае, унь Трыбуховiч пад'ехаў, дзякуй Богу, што на пагоду выбiлася!

I ён пайшоў з хаты. Праз колькi хвiлiн ён знадворку прыклаў твар да шыбы i гукнуў:

- А калi ёй праз дзён два-тры не будзе рабiцца лепш, дык падскоч зноў да мяне, я прыеду банькi паставiць.

I пасля гэтага колы загрукацелi па вулiцы. У хаце стала зусiм цiха. Кастусь быў рад, што гаваруна ўжо не было ў хаце, аднак жа штосьцi нядобрае, цi як бы трывожнае павiсла над iм. Яму рупела, што i конь на двары склее на холадзе, i што золата, знятае немцам з графа Палiводскага, ляжыць недзе тут у шуфлядзе, i што яму трэба яшчэ чакаць нейкага поту, i што яму не можна адразу ж устаць i пачаць гаспадарыць. Але самае большае - тыя гадзiннiкi i пярсцёнкi як бы душылi яго. Чамусьцi яны пасля фельчаравай гаворкi сталi яму страшнымi i агiднымi, што да iх дакранацца нядобра было. Так ён ляжаў, ляжаў, чакаў поту, але яму не было ўжо холадна. Ён не вытрымаў, збрыкнуў з сябе нагамi кажух i паволi сышоў з печы. У галаве злёгку кружылася, але цi мала што калi здараецца - ён прайшоў па хаце, пераабуўся, абмацаў на сабе рубашку - ужо яна была зусiм сухая. 'Дзякуй табе, Божа, абышлося i без патоў'. З радасным пачуццём ён рушыў у свой даўно прыспелы занятак. Перш за ўсё ён напхаў у печ дроў i падпалiў. Праз дзесяць хвiлiн ужо была падоена карова, хвiлiна спатрэбiлася на тое, каб вывесцi з аглабель вымучанага каня i ўвагнаць у хлеў. Яшчэ праз хвiлiн дзесяць ён нясмела глядзеў у Волеччын твар i ўсё ўгаворваў яе падняцца i напiцца гарачага малака. Ён прыўзняў яе, падтрымаў за плечы i напаiў, i яна сказала:

- Трэба, каб у хаце было зусiм-зусiм цiха, дык я засну. - Тады ён адзеўся ў тую сваю, што яшчэ з дому, суконную жакетку i цiхом выйшаў. Тым часам i дзень блiзак быў да вечара. Надвор'е зусiм расчысцiлася, i свяцiла сонца. На душы ў яго стала лягчэй. Ён выцер саломаю каня, акiнуў вокам двор i цiха ўвайшоў у хату. Хоць i цiха, але Волечка прачнулася. Шпарка i яшчэ цiшэй ён выйшаў з хаты i зiрнуў у акно. Вiдна была Волечка на пасцелi. 'Ну, цяпер яна спiць. Доўга не пайду ў хату, няхай спiць, не буду будзiць'. Ужо захад згарэў чырвоным полымем i патух, i ўжо зоры загусцiлiся ў небе, ужо i шырокi серп месяца ўзышоў, а ён усё баяўся iсцi ў хату. Пахаваў у пуню пад салому ўсе тыя хваёвыя бервеньчукi, разоў некалькi падкладаў коням сена, перачакаў ужо i познi вечар, змерз, многа разоў зазiраў у акно i Волечкi не мог убачыць, а ў хату не iшоў. 'Няхай спiць'. Стаяў гадзiнамi, тросся з холаду, а не iшоў. I яму было добра берагчы яе сон. Нарэшце пайшоў. Так адчыняў дзверы, быццам гэта ён нёс на галаве паўнюткую шклянку вады, не вады, а дарагой вадкасцi, або яду, кропля якога прапалiць навылёт яму галаву. Якая ж была яго радасць, калi ён нарэшце апынуўся ў хаце i ўбачыў, што Волечка спiць. Але яна не спала, а бачыла, як ён увайшоў i стаў каля яе.

- Дзе ты быў дагэтуль? Ужо табе нiкуды больш не трэба iсцi? Нейк адной нядобра, сумна...

Адчуванне вялiкага шчасця апанавала iм. Ён будзе тут! Каля яе! Усю ноч ён не будзе спаць! А вартаваць будзе яе сон i спакой!

- Не, не пайду, толькi трэба дзе гэтае золата схаваць, няхай яно агнём пойдзе.

- Вазьмi ў шуфлядзе медны ключык, адамкнi ў клецi куфар i ўкiнь туды, хай яно прападзе, няхай бы лепш немец яго панёс з сабою, а то...

- Праўда, праўда.

Калi ён адамкнуў куфар i паклаў у прыскрынак золата, быццам з душы яго спала што цяжкае. У хаце ён пачуў ад Волечкi:

- Добра, што ўжо няма ў хаце, гэты фельчар, як пачытаў тыя пiсьмы... Божачка, што той немец перажыў, як ён мучыўся! Не iдзi ўжо нiкуды, а будзь тут i спi, ужо ноч...

- Добра, а за клопат вазьмуся можа нават i заўтра.

- А за якi клопат?

- Ну, каня табе змянiць, рэштку бервеньчукоў перавезцi з лесу, падабраўшы ноч, шулы паставiць, браму зрабiць, жыта ў млын, змалоць...

I пайшла тая ноч, месячная, добрая, цiхая, а к ранiцы зноў схмурнела неба i пачаў падаць мокры снег. Тады пад ранiцу яны, кожны па-свойму, саснiлi нейкага высокага чалавека ў чорнай адзежы i з заплюшчанымi вачыма. Ён не спаў, а быў нежывы - гэта ў яе, а ў яго - рагатаў i танцаваў, але вымагаў, каб яму аддалi боты i кашулю. Гэта быў граф Палiводскi. Кастусь прачнуўся i думаў, цi сапраўды гэтакi мог быць той невядомы Палiводскi, а Волечка прахапiлася з енкам i крыкам: 'Ой, ой, Божачка!'

- Што, што? - абазваўся ён.

- Ой, ой, Палiводскi!.. А хто гэта тут у хаце?

- Гэта я, - крыкнуў Кастусь.

- Хто?

Яна яшчэ не адвыкла ад свае адзiноты i не прывыкла да яго. Ён падбег да яе i ўбачыў, што яна дрыжыць.

Колькi раз, жывучы ўжо адна, без бацькi, яна так прачыналася ранiцамi ад непрыемных цi страшных сноў! I прывыкала ў адзiноце сваiмi сiламi гнаць ад сябе цяжкае ўражанне ад кашмараў. Цяпер жа яна падумала, што недзе каля яе ёсць ён. Як лёгка i адразу згiнуў сон, i яна ўсмiхнулася, яшчэ з заплюшчанымi вачыма.

- О так, а то крычыш немаведама чаго. Гэта ж сон.

I па яе твары ён здагадаўся, што яна ачуньвае.

- Уночы я выходзiў глядзець коней, ужо на дзень iшло. Мокры снег гразi даў. А конь твой ужо анi нiчога не з'еў - нават i не зачапiў сена. Ты нiчога не думай. Мой конь зусiм малады. Ведай, што гэта твой. Ты толькi папраўляйся.

- Я ж папраўляюся. Хiба ты не бачыш?

- А на дварэ ўжо i апошняе лiсце з iгрушы асыпалася за ўчарашнi дзень. Чорнае, як сажа, ляжыць мокрае.

Праз два днi ён пачаў кармiць худога каня паранкаю, не адыходзiў ад яго, рабiў яму нейкае адмысловае пойла, а праз два тыднi сказаў Вольцы, што конь крыху абгладзiўся i ўжо льга яго збываць. Аднойчы ўдосвецця ён накрыў каня мяшком i сеў зверху. Конна выехаў ён з двара. Торба з акрайцам хлеба была ў яго руках. На конным рынку ў дробным гарадку, вёрст за сорак ад Сумлiч, ён, як спрактыкаваны конскi перакупшчык, расхвальваў старога i худога каня, бажыўся i падпускаў часам заядлую лаянку. 'Без гэтага каня не прадасi', - думаў ён i запрашаў усiх паглядзець каню ў зубы. 'Галоўнае смела казаць, каб глядзелi ў зубы, дык нiхто i не гляне, i павераць, што конь малады'. Стары i высокi цыган, якi тут жа побач прадаваў яшчэ мусiць старэйшага каня, сказаў:

- Ты, чалавеча, прасi, каб глядзелi твайму каню не ў зубы, а ў хвост, тады хутчэй усiх ашукаеш.

Навокал зарагаталi, i Кастусь, праклiнаючы гаты дзень, адвёў свайго каня ўбок, але i адтуль два перакупшчыкi прагналi яго. Скончылася так, што ён вярнуўся на ранейшае месца. За гэты кароткi час цыган паспеў прадаць ужо таго каня, купiць другога i ўжо гэтага расхвалiць. Кастусь прадаў свайго каня перад самым вечарам, вельмi затанна, але ён быў рад, што развязаў рукi. 'Волечка не будзе ў крыўдзе, я ж ёй аддаю свайго каня'. Якое было яму шчасце цэлую асеннюю ноч iсцi дадому. Ён адчуваў сябе так, быццам вырваўся на волю. Яшчэ на выходзе з горада ён убачыў вясковую бабу, якая трымала пад пахаю пеўня.

- А цi добра спявае? - некалькi разоў пытаўся ён у бабы.

- Галубчык мой, - адказвала кожны раз баба, - гэта не певень, а музыка. Пад яго песню можна цэлы вечар танцаваць.

Ён купiў пеўня i падумаў: 'Прыйдзецца ж зiмаваць. Няхай спявае сабе. А калi Вольцы не спадабаецца - я ёй грошы вярну'. Яшчэ не пачынала свiтаць, калi ён быў дома. Пеўня ён укiнуў у пуню i ўсё прыслухоўваўся, цi скора той заспявае. I толькi цяпер ён падумаў аб сваёй вiне перад Волькай: 'Я ж задарма аддаў каня'. Пакуль развiднела, ён, не заходзячы ў хату, выкацiў з пунi два бервеньчукi з той сухой хвоi i стаў часаць. 'Пакуль зiма не ўмарозiла зямлю, я яшчэ пастаўлю шулы на браму'. I душа яго ачысцiлася ад прыкрасцi. Раптам у пунi заспяваў певень. I гэта як бы хто сказаў яму радасную навiну. Ён пакiнуў часаць бервяно i стаў над iм. Цадзiўся дзень позняй восенi. У хатнiх вокнах засвяцiўся агонь. 'Волечка ўстае. А можа пайсцi ў хату?' Волька выйшла на ганак i ўбачыла яго над бервяном. I загаласiла:

- А братачка, чаму ж ты надумаўся ўночы бярвенне часаць? Ну як жа табе ўчора там паводзiлася?

- Ну, каня прадаў, пеўня купiў... спявае, лiха яму, як на скрыпцы грае... А над лесам, учора падвечар, вельмi хмара ссiнела. Мусiць, неўзабаве ляжа сапраўдны снег.

Снег, вецер, галасны певень, пах сена з пунi, крык зiмовай птушкi, счарнелы ад прымаразкаў лiсток з саду на ветры, ясны захад сонца, пах свежага хлеба ў хаце, вымалачаны колас, узняты ветрам на бязлiсты