Небеларуская фразеалогiя захавана цалкам. Усё гэта атулена вянком з тых словаў, якiя створаны паводле расейскiх, i створаны людзьмi, якiм трэба было як-небудзь беларусiзавацца. Яны добра ведалi расейскую мову, але зусiм не ведалi беларускае. Дык замест таго, каб вывучыць беларускую мову, яны пачалi тварыць сваю, уласную. I, доўга не працуючы, можна сказаць, проста гуляючы, стварылi свой жаргон. I пiшуць усялякiя свае 'сiнеючыя, захаваўшыхся, падаючага, дадзеныя'... Трэба было яму ўжыць 'безусловно'. Але як ты яго тутака ўжывеш, калi трэба беларусiзавацца. Дык ён падумаў: 'условие' кажуць людзi, што па-беларуску будзе 'ўмова'. Дык чаму не напiсаць 'безумоўна'? Або замест 'у нас есть данные' не напiсаць 'у нас ёсць дадзеныя'? Усё як мае быць. Вось i пайшлi ўсе гэтыя 'прыблiзна, неабходна, адносна' i г.д. У народзе гавораць 'збольшага работа скончана'. Але кнiжная мова трымаецца зусiм iншых прынцыпаў. Вы думаеце, чалавек, якi пiша для друку, напiша гэтак? Ён напiша: 'прыблiзна работа скончана'. I спакойны душою, што ведае беларускую мову.

Але асобныя славечкi - не гэтак яшчэ страшныя. Больш удалыя з iх прыжывуцца, няўдалыя могуць адсеяцца. Самая бяда гэта ў навязваннi беларускай мове зусiм неўласцiвай ёй фразеалогii. Гэта вядзе да таго, што ў быце беларускае вёскi, напрыклад, мова будзе адна, з усiм яе хараством i багаццем арыгiнальных формаў, а ў кнiгах для гэтых жа самых людзей мова будзе iншая. Якраз тое самае, што даўней казалi: 'Вучыся, сынку, чытай кнiгi, можа табе як бог паможа выйсцi ў людзi. Дык не будзеш ты тады гаварыць гэтак проста, як мы, цёмныя людзi'. Гэта не смех. Гэта горкая праўда. 'Лунных лап' народная мова не ведае. Iх прыдумалi непiсьменныя пiсакi.

Можа хто скажа, што я наўмысля выбраў самы непiсьменны артыкул i выцягваю з яго патрэбныя мне прыклады? Дык жа глянем у наступныя друкаваныя рэчы тае самае кнiгi.

'Потым мой погляд паволi адхiляецца ўнiз' (51 бал.). 'Аднойчы атрымлiвае ён прадмет сваiх некалькi гадовых летуценняў - лiст' (52 бал.). 'Зразумела, ён атрымлiваў вельмi добрую плату i вёў жыццё нейкага феадала' (53 бал.). 'Маркел вандруе ў працягу цэлае ночы' (54 бал.) i г.д. Мы ўзялi з кожнае балоны па адным прыкладзе. Больш браць прыкладаў, гэта зн. перапiсваць усё з пачатку да канца, не буду. Расейскаю моваю можа быць гэтак: 'взгляд медленно скользит (цi нешта падобнае да гэтага, можа 'отклоняется') вниз'. Дык чалавек з лёгкiм сумленнем пiша: 'погляд адхiляецца ўнiз' i не можа нiяк адчуць, што 'погляд' - гэта не тое, што 'зiрк', а гэта - 'взгляд на вещи'. А адхiлiць можна якую-небудзь дошку, фiранку на вакне... Або 'атрымлiвае ён прадмет сваiх летуценняў - лiст'... Тут якраз 'предлагается вам немедленно представить инвентарную опись на предмет учета данного имущества'. У народных гушчах гавораць: 'вандруе цэлую ноч', а ў кнiгах для гэтых народных гушч пiшуць: 'вандруе на працягу цэлае ночы'. I ўсё затым, што 'в продолжении ночи'.

Або расейскаю моваю гэтак льга сказаць: 'имеются два взгляда'. Дык на 69 бал. тае ж усё кнiгi пiшуць 'маюцца два погляды'. Калi згадзiцца, што гэта па-беларуску, ды калi сказаць гэта расейскаю моваю, дык яно будзе 'поживают два взгляда'. Бо 'маюцца' - гэта не 'имеются', а наблiжаецца гэта да расейскага 'поживают': 'как они поживают?' - 'Як яны маюцца?' - 'А нiчога, жывуць патроху'. Або яшчэ адно адценне расейскае мовы ў гэтым слове: 'Не живем, а маемся' (пакутуем). Ну, чым жа гэта не 'падлогавыя адносiны'? Адным словам, можна сказаць, увесь тэкст складаўся аўтарамi або перакладчыкамi паводле таго, як гэта будзе па-расейску.

Я бяру № 2 за 1928 г. таго самага выдання. Разгортваю дзе прыйдзецца i гляджу, што трапiла на вочы. Чытаю на 22 бал.: 'I не даацэнiш, зразумела, i дней вольных - лiпнёвых, мёдам насычаных'. 'Дней насычаных!' Гэта якраз падобна да:

'Над магiлаю чорных дней'...

Дык тут хоць дзеля рыфмы аўтар пастараўся, каб забыцца на беларускае 'дзён' i пiсаў расейскаю моваю 'дней'. А ў 'дней насычаных' нават i рыфмы нiякае нiдзе няма. Проста з ласкi на пацеху. Гэты ж самы аўтар у тым жа самым творы пiша: 'Захапляўся Язэп* Ленiным, яго жыццём, яго вялiкай сiлай у слове'. Дык нават i сам аўтар ведае, прынамсi чуў (калi ўспамiнае гэта) пра жывую вобразнасць i сiлу ленiнскае мовы, асаблiва ў яго 'обличительных' артыкулах i прамовах. I, ведаючы гэтакую сiлу i хараство слова, якiя грунтуюцца на багатых адценнях расейскае народнае мовы, аўтар сам застаецца неахайным да свайго ўласнага слова, не надае яму анiякай цаны.

* Язэп - у 20-я гады ў беларускай прэсе так перакладалася iмя Iосiфа Сталiна.

На балоне 71 - пасля таго, як яны 'накiравалiся ў залю', адзiн (аўтар гаворыць ад сябе) гаварыў: 'калi б вы мелi магчымасць заглянуць да мяне'... Значыцца - 'направились в зал'... 'имели возможность заглянуть'... Дакладная расейская фразеалогiя, нават аўтар не паклапацiўся перакласцi на беларускую мову як належыць. На бал. 73 - 'воўк душу выматвае' ('выматывает душу').

'Рабочаму не павiнны быць страшнымi перашкоды на шляху яго пасоўвання наперад' ('продвижение вперед')... 'I слясарскае i, нават, сталярскае рамёствы яму не чужы' (яму не 'чужды'). 'Сумею даць' ('сумею дать'). 'Пастараюся ўскладзеныя на мяне надзеi апраўдаць, - заключыў Якаў Гузiк' ('заключил'). 'Намякалi...' Гэта ўсё на адной толькi 25-й балоне нумара 1 таго самага выдання за 1928 г. Або ў тым жа самым творы славечкi i моўныя звароты: 'недаўмяваў', 'цяраць'! Дык чаму ўжо зусiм не пiсаць, напрыклад, гэтакаю моўнаю формаю: 'жалацельна здзелаць савяшчанне i iсчарпаць эцi вапросы, каб саздаць упечатленне?' Гэтакi жаргон спрабуе ўкаранiцца, як належыць, у нашым пiсьменстве.

У нас не разумеюць, што пераклад лiтаратурнага твора з чужое мовы ёсць тая ж самая лiтаратурная творчасць. Перакласцi твор дакладна - невялiкая навука, але трэба перадаць яго лiтаратурнасць, 'душу' гэтага твора. Дзеля гэтага трэба ўладаць словам, трэба адчуваць мову, адчуваць безлiч адценняў у кожным слове. Пераклад лiтаратурнага твора гэта не ёсць механiчная праца. Пераклад на беларускую мову рамана I.Бехера 'Адзiная справядлiвая вайна' найлепш даводзiць усё гэта. Не можа быць, каб I.Бехер ужываў у сваiм пiсьменстве гэтакiя тэрмiны, як 'усiм тыканнем нашага сэрца'. А 'Полымя' здолела гэтае 'тыканне сэрца' надрукаваць у сваiм чацвёртым нумары. 'Чурбаны', 'тысячы нясуцца', 'пералязалi праз парканы', 'пранiк'... Усё гэта на адной 67 балоне. Там жа i 'зграi дзяцей моцна чаплялiся за спаднiцы матак...' Гэта апiсваюцца няшчасныя дзецi тады, калi горад спасцiгла вялiкае гора i бяда. Няўжо пралетарскi пiсьменнiк назваў натоўп дзяцей зграяй, ды яшчэ ў часе вялiкiх сацыяльных бяднот? Зграя можа быць груганоў, шкоднiкаў, драпежнiкаў, а не дзяцей. I каб перакладчык адчуваў мову, ён не напiсаў бы гэтак.

'Хмурнае сычэнне i шыпенне насiлiся ў паветры, як грымоты, прыдушаны ўраган... Бутлi, напоўненыя якойсь густой кляючай масай, качалiся ўгары пад дахамi. Якiсь смалiсты састаў лiўся сам сабою з куба ў куб. Складаныя сумесi ўтваралiся пры дапамозе найдакладнейшых дзiўных апаратаў. Некалькi платформаў, якiя былi пабудаваны памiж катлоў, рабiлi на Макса ўражанне гатычных цэркваў...'

Што тут ёсць беларускага ў гэтай 'кляючай масе' нейкага жаргону?

Якое ж дзiва пасля гэтага, што нашы газеты распаўсюджваюць страшэнную непiсьменнасць i моўную некультурнасць! Асаблiва гэтым вызначылася 'Чырвоная змена'. Мова гэтае газеты - гэта ад пачатку i да канца ўсё 'лунныя лапы'. Жывога слова там i збваду няма. Калi хто з працаўнiкоў гэтае рэдакцыi i ведаў калi-небудзь беларускую мову, дык гэтыя веды затанулi ў моры 'лунных лап'. Я не шукаў адмысловага паасобнiка 'Чырвонае змены', а ўзяў той, якi ў мяне якраз ляжаў на стале. Гэта № 94 (621). 'Лунных лап' тут доўга шукаць не трэба.

'Усё растучая ваенная небяспека'. 'Акажа дапамогу'. 'Пагэтаму' ('поэтому'). 'Будучых боек'. 'Французская секцыя КIМу працягвала хаваць слаўныя традыцыi'. 'Сумела ажыццявiць'. 'Раздавалiся гучныя словы'. 'Дастойныя словы'. 'У будучай перамозе'.

Гэта ўсяго з двух невялiчкiх артыкульчыкаў; дый не ўсё яшчэ гэта з iх выпiсана. Або вялiкiмi лiтарамi загаловак: 'Падаючага - пiхнi'. Гэтак яно, мусiць, i робiцца. 'Чырвоную змену' трэба, каб чытала моладзь. Чытае моладзь, якая знiшчае сваю непiсьменнасць. I, навучыўшыся чытаць, гэта моладзь вучыцца ў газеце непiсьменнасцi. Што б гэта сказалi расейцы, каб хто на расейскай мове замест 'на крыше растут мхи иные, чем в лесу' напiсаў 'на крышы растут мохи иные, чым в леси'. А ў нас беларускую мову падаюць у гэтакiм выглядзе.

Вось яшчэ трохi жаргону з таго ж паасобнiка 'Чырвонае змены':

'На самай справе'. 'Мiгам праскаўзне мiма'. 'Пачалi перагортваць карты, пачалi глядзець, цi няма дзе- небудзь зорак, якiя па меры перагортвання аказалiся б больш i больш разыходзячымiся, якiя ўсё больш адлучалiся адна ад другой...'

Успамiнаецца яшчэ адзiн загаловак: 'Дарагога таварыша не стала'. Калi згадзiцца, што гэта напiсана беларускаю моваю i калi выказаць гэта расейскаю моваю, дык яно будзе: 'Дорогого товарища не серьезно'. Бо 'сталы' - гэта ў нашай мове 'серьезный'. А 'стала' - 'серьезно'.

Або вось у дадатку да 'Савецкай Беларусi' надрукавана нататка пра Л. Талстога. Дык яна займае ўсяго