Кузьма Чорны

Небеларуская мова ў беларускай лiтаратуры

Вялiкая беларуская моўная стыхiя не толькi не загiнула за час шматвяковага нацыянальнага падняволення Беларусi, не толькi не была праглынута моцнымi культурамi суседнiх народаў, а захавала сваю чыстату, скрышталявалася ў надзвычайнае багацце арыгiнальных формаў, служачы нават багатым матэрыялам для суседнiх моўных культур. Беларуская мова - мова беларускiх казак i песень, фразеалогiя народнае гутаркi, - гэта найглыбейшая самабытнасць i хараство.

Сiла самабытнасцi слова разбурае ўсе спробы iншых моўных культур залiчыць якую-небудзь мову ў свае 'наречия'. Гэта даведзена якраз прыкладам з беларускаю моваю. А чым больш нацыянальных асаблiвасцей мае гэтая культура, тым больш гэта ўзбагачае тыя нацыянальныя элементы, з якiх ствараецца агульная чалавечая культура.

Усё гэта даўно вядома. Але ўсё гэта даводзiцца прыгадваць з тае прычыны, што мы перажываем асаблiвую пару ў развiццi нашае культуры. З аднаго боку - яшчэ i цяпер не зусiм змоўклi галасы некаторых акадэмiкаў i дацэнтаў пра 'наречие'. З другога боку - павiнны быць створаны беларускiя вышэйшыя формы беларускай культуры. I тут паўстае найвялiкшае пытанне мовы. Бо каб гэтыя 'вышэйшыя формы культуры' былi i вышэйшымi i беларускiмi, няйначай трэба, каб яны былi сапраўды ў беларускай мове.

Беларуская жывая лiтаратурная мова перажывае цяпер пару свайго фармавання. Дык трэба, каб усе ўсвядомiлi, якую вялiкую гiстарычную адказнасць жыццё ўсклала на лiтаратараў, гэтых адзiных тварцоў жывога кнiжнага слова. А тым часам частка лiтаратараў, трэба думаць, не зразумела сваiх задач у моўным пытаннi, мусiць, не адчувае на сабе гэтае адказнасцi. Бо траха не ўсе нашы часопiсы i газеты, а таксама творы некаторых пiсьменнiкаў выходзяць у свет у гэтакай мове, якую можна назваць сапраўды толькi 'наречием'. Фразеалогiя гэтае мовы зусiм не беларуская. Гэта фразеалогiя той мовы, стыхiя якое пануе ў аўтара, на якой у аўтара працэс думання. Гэтая з'ява, якая не толькi не слабее, а набывае памеры нястрыманай навалы, цяжкiм каменем загароджвае дарогi развiцця беларускае культуры.

У 'Узвышшы' № 2 за 1927 г. Уладзiмiр Дубоўка ў сваiм артыкуле 'Пра нашу лiтаратурную мову' ўспамiнаў адзiн верш, якi напiсаны нiбы ў беларускай мове, але ў якiм усяго некалькi беларускiх слоў. Верш з гэтакiмi тэрмiнамi, як 'лунныя лапы'... Гэтыя 'лунныя лапы' ўсё больш i больш пускаюць каранi, усё больш i больш iмкнуцца запанаваць цалкам у нашай лiтаратурнай мове. Гэтая навала робiць справу змагання з беларускаю культураю i яе льга выкаранiць толькi тады, калi нашы лiтаратары стануць тут свядомымi i дзейнымi, калi яны адчуюць усю сваю адказнасць. Бо iначай, побач з крышталяваннем нашае лiтаратурнае мовы, гэтая навала будзе ўсё ўмацоўвацца i загароджваць дарогi лiтаратурнай культуры. Гэтае злачынства цалкам ляжа на сумленне тых лiтаратараў, якiя сталi на працу як бы дзеля таго, каб патаптаць i знiшчыць тое моўнае багацце, якое Беларусь збiрала i ахоўвала ўсе доўгiя вякi свае падвойнае няволi.

Возьмем з першае, якая апынулася пад рукамi, расейскае кнiгi кавалак тэксту. 'По утрам солнце светило мне сквозь двойные решетки. И от него, и от счастливо воркующих за окном голубей хотелось смеяться. Я тихо ходил от стены до стены и сквозь решетки видел весело синеющее небо'.

Беларускаю моваю гэта можна гэтак выказаць: 'Ранiцамi сонца свяцiла мне праз падвойныя краты. I ад яго, i ад галубоў, якiя шчаслiва буркавалi за вакном, хацелася смяяцца. Я цiха хадзiў ад сцяны да сцяны i праз краты бачыў неба, што весела сiнела'.

Гэта калi цвёрда прытрымлiвацца моўнага кiрунку ў расейскiм тэксце. Нiхто не забараняе выказаць i гэтак:

'Па ранiцах сонца свяцiла мне праз двайныя рашоткi. I ад яго, i ад шчаслiва варкуючых за вакном галубоў, хацелася смяяцца. Я цiха хадзiў ад сцяны да сцяны i скрозь рашоткi бачыў весела сiнеючае неба'. Тут справа вельмi простая. Для таго чалавека, у якога моўнае думанне не беларускае, а расейскае, гэтакiм жаргонам куды лягчэй пiсаць, чымся беларускаю моваю. Дык гэтак i пiшуць. I лiчаць, што гэта беларуская мова, i нiколi iм не ўзбрыдзе нават на думку, што творы, якiя напiсаны гэтакаю моваю, ёсць творы па форме расейскiя, а не беларускiя; але расейскiя непiсьменныя, бо на расейскай мове, напрыклад, не 'сiнеючых', не 'рашоткi', не 'варкуючых', а 'синеющих', 'решетки', 'воркующих'. У беларускай жа мове гэтакiх формаў зусiм няма. Дык расейцы маюць права лiчыць гэта сваiм 'наречием'. Але ўсё ж 'наречия' гэтакага расейская мова не мае; абсалютна не мае гэтакiх формаў i беларуская мова. Формы гэтыя ёсць раўналежныя расейскiм; такiм чынам, гэта ёсць расейская мова зусiм непiсьменных аўтараў. Iначай гэтую з'яву нi растлумачыць, нi апраўдаць нельга.

Але можа хто скажа, што нiчога гэтакага ў нас няма? Дык вось бяру 'Полымя'. Бяру № 5, за 1928 год - той паасобнiк, якi першы трапiў у рукi. Пачынаецца гэтая кнiга перакладам з нямецкае мовы. Пераклад гэты ўспомнiм пасля, а раней глянем на арыгiнальную беларускую творчасць. Адразу ж першае слова - загаловак: 'Над абрывам'. Аўтар думаў 'над обрывом' i напiсаў 'над абрывам'. Не ведаючы, што ў беларускай мове 'абрыў' гэта значыць 'парсюк лычам дрэва абрыў'. Якраз, як той аўтар 'лунных лап' думаў: 'И такие смешные следы лунных лап по утесам легли' i пiсаў: 'I такiя смешныя сляды лунных лап па ўцёсах ляглi'. А пасля пачынаецца тэкст твора 'Над абрывам' i адразу ж з першага сказа: 'Вясна ў тым годзе наступiла неяк рана'. А за гэтым i скрозь пачынаецца: 'Звярнуўся да свайго суседа па фурманцы'. 'Ты занадта вялiкае значэнне прыдаеш барацьбе з адзiнкамi' (33 бал.). 'Мы пераможам, калi асабiстае, прыватнае прынясём у ахвяру агульнаму, грамадскаму' (34 бал.). 'Зграбная, хiлкая постаць, абрысы якой адзначалiся з-пад лёгкай, адпаведнай часу вопраткi, прыдавала ёй выгляд вясенняй жывасцi'. 'Праворным махам рукi'. 'Але большае ўражанне выклiкаў яе пранiклiвы погляд'. 'А мо адабрэнне?' 'Пранiкала ў душу'. 'Карпiцкi таксама накiраваўся паглядзець, як размяшчаюцца аддзелы'. 'Памяшканнi для службы'. 'Рэзка непрыемна рыпалi цвiкi пры распакоўцы скрынак' (35 бал.). 'Густа пасеенымi, колеру iльнянога насення, плямкамi на твары' (36 бал.). 'Ды гэтаму ж Баханская галаву закруцiла, мусiць хоча выйсцi за яго замуж'. 'У белай кофтачцы' (37 бал.). 'Адсюль адкрываўся прыгожы малюнак'. 'Даклад датычыўся самавольных парубак лесу'. 'На гэтых днях зайшлi яны з Батурскiм у партком пагутарыць наконт водпуску дрэва' (38 бал.) i г.д. i канца-краю няма гэтым 'лунным лапам', на кожнай балоне, да самага канца. Усiх iх я выпiсваць не буду, бо дзеля гэтага трэба перапiсаць усю рэч, з пачатку да канца. Кожны сказ тут паказвае, што аўтар яго моўна думае па-расейску. Сапраўды, што гэта 'вясна наступiла'? Наступiць можна (думаючы ў беларускай мове) каму-небудзь на нагу, можна наступiць на жабу i растаптаць яе. Але аўтар думаў: 'Весна в этом году наступила как-то рано'. I пiсаў гэта беларускай транскрыпцыяй, зменьваючы, як умеў, некаторыя словы. Але характар, кiрунак сказа застаўся цалкам расейскi. 'Ты занадта вялiкае значэнне прыдаеш барацьбе'... Гэта значыцца, па-расейску дзiка-непiсьменна напiсана: '...большое значение придаешь борьбе'... Трэба ведаць, што мала замест 'слишком' напiсаць 'занадта' i замест 'большое' напiсаць 'вялiкае'. Трэба ведаць, што ёсць фразеалогiя, уласцiвы кожнай мове свой уласны кiрунак сказаў. 'Мы пераможам, калi асабiстае, прыватнае прынясём у ахвяру'... Аўтар уяўляў сабе гэтак: 'Мы победим, когда личное, частное принесем в жертву'...

Дзе аўтар чуў гэтакiя характары сказаў? Калi ён чуў iх у канцылярыях, выдавецтвах, рэдакцыях, дык гэта не дазваляе яшчэ пiсаць гэтак для друку. Бо збеларусiзаваныя чыноўнiкi, а часта i рэдактары, пазнаёмiўшыся з 'практычных слоўнiкаў' з 'беларускаю моваю', замест, напрыклад 'я не имею охоты идти', гавораць: 'я не маю палявання iсцi', замест 'половые отношения' гавораць 'падлогавыя адносiны', замест 'дай ключ открыть шкаф' - 'дай крынiцу адчынiць шафу'... 'Лунныя лапы' ўсялякiх 'Над абрывам' якраз створаны гэтакiм жа самым прынцыпам.

'Дык гэтаму ж Баханская галаву закруцiла, мусiць хоча выйсцi за яго замуж'. Аўтар добра ведае: 'она ему вскружила голову... выйти замуж', дык ён пiша 'галаву закруцiла'. Беларуская мова ведае гэтакi зварот, ён ёй вельмi ўласцiвы, але ён ужываецца зусiм iначай. Напрыклад, гэтак: 'Каб табе галаву набок закруцiла'. 'На гэтых днях зайшлi яны да Батурскага'. Не пiша ён 'гэтымi днямi', а 'на гэтых днях'. Як жа ён можа напiсаць гэтак, як гаворыць беларускi селянiн або не зрусiфiкаваны рабочы, калi ён сам прывык гаварыць 'на этих днях'. Або 'даклад датычыўся самавольных парубак'. Цi не лепш жа было напiсаць 'доклад касался самовольных порубок'? Гэта была б жывая прыгожая расейская лiтаратурная мова. А то - пераносiць гэты, прыгожы ў расейскай мове, сказ у мову беларускую, не адчуваючы, што ў беларускай мове гэтакага кiрунку няма. Уводзiць у беларускую мову 'крынiцу, якою адчыняюць шафу' i думае гэтым дубовым пiлавiннем забiць жывую прыгожасць народнай мовы. Няўжо гэта цяжка напiсаць: 'у дакладзе гаварылася пра самавольныя парубкi'? Але дзеля гэтага трэба вывучыць мову, калi ўжо не давялося ведаць яе змалку.