- Мой бацька быў слаўны чалавек, з душой i сэрцам. У яго былi залатыя рукi i разумная галава. I добрае сэрца.

- А дзе ваш бацька цяпер?

- Мы заўсёды ведалi, дзе ён.

- Як жа вы ведалi?

- Ужо вельмi даўно ад яго прыйшло было пiсьмо з яго адрасам.

Ён адчуваў, як сэрца распiрае яму грудзi, але ён не мог так пайсцi адразу. Ён хацеў усё высветлiць.

- А пра графа Палiводскага вы што-небудзь чулi?

- Мой бацька выратаваў яго ад смерцi... Я яго сама бачыла.

- Палiводскага? Як? Калi?

- Незадоўга да вайны. Ён сам быў у нас, калi жылi ў старой хаце.

- Ён вам якое-небудзь зло зрабiў?

- Гэты стары гад два днi i адну ноч не выходзiў ад нас i мучыў нас дамаганнямi, каб мы аддалi яму нейкае золата, якое нiбыта наш бацька ўзяў у яго, калi паднiмаў раненага на дарозе. Ён прасiў, пасля крычаў, пасля рамянём пасадзiў маме крывавы знак цераз твар. Пасля сунуў мне ў рукi свой адрас, калi мы адумаемся i захочам аддаць яму яго дабро. Ён служыў на нямецкай гранiцы. Нарэшце ён казаў, каб аддалi хоць палову, а палова нам... Але мне трэба пiсьмо дапiсаць. - Яна пiсала, а ён стаў на ўвесь рост у парозе i душыўся смуткам, гледзячы на яе. Гэта яна. Нязнаны iм чалавек. Без яго яна вырасла. Ён нi разу не меў шчасця трымаць яе на руках i гаварыць з ёю малою i падоўгу глядзець на яе дзiцячую ўсмешку. Нехта злы i бязлiтасны ўкраў у яго яе маленства.

- Вы казалi, каб я пачытала вам. Я ўжо напiсала. 'Дарагi братка Тамаш. Мы табе пiсалi, што прымушаны былi выехаць з роднага кутка, але пачалася вайна, i пiсьмо наша магло да цябе не дайсцi. Дык шукай нас у мястэчку Сталеццi на Навагрудчыне. А таксама напамiнаю табе, калi ты згубiў адрас, што ў Гомельскай вобласцi, за Бабруйскам, жыве наш бацька. Гранiцы ўжо больш няма...' Ногi ў Сымона Ракуцькi падгiналiся. Ён сеў на лаву. Яна яшчэ ўгнулася над пiсьмом, штосьцi ў iм дапiсваючы. Ён цiхом падняўся i знiк з хаты. Не прыпыняючыся нiдзе, ён дайшоў да таго самага паўстанка i сеў у поезд. На другiя суткi ён ужо iшоў пешкам цяперашнiмi сваiмi месцамi. Ён радаваўся, што з кожным крокам падыходзiць да гэтай, ужо трэцяй на яго веку хаты. Можа цяпер тут ён знойдзе спакой душы. Было вельмi рана. I цёплае стаяла надвор'е. Было ясна. На хвiлiну магло здацца, што гэта ўлетку пасля дажджу. Ён iшоў сцежкаю паўз дарогу, краем сухога тарфянiку, па той бок якога суглiнiсты ўзгорак трымаў на сабе край неба. Пыльныя кусты шыпшыны, быльнiку i пiжмы бачыў ён, i думка яго спынiлася на тым, што ў карэннях пiжмы, пад тым кустом, жывуць мурашкi. Там яшчэ ўлетку чабор цвiў, i над iм кусцiлася жоўтае зелле святога Яна. Куп'iсты тарфянiк быў увесь мокры, на шчыльна збiтай у мяккi дыван нiзкарослай траве на iм блiшчэлi пад сонцам кроплi чыстай вады, як раса ўлетку. Вятрак махаў крыллямi дзесьцi за балотам, над рачулкай стаялi голыя вербы, адна была рудога колеру, другая жоўтага, трэцяя сiняватага, чацвёртая чырванаватага. I гэтая каляровасць дрэў дапаўняла вялiкае багацце i мноства ўсяго, што было ў чалавека перад вачыма. Дрэвы стаялi скрозь, iх было многа. Многа лётала i сядзела ўсюды гатовых спаткаць зiму птушак, многа было колераў i фарбаў, многа было i прастору, i неба, i вады, i ласкавай цiшынi. Брама яго дома была зачынена. Брамка збоку крыху прыадчынена. Ён увайшоў у двор. Усё было на месцы i ў парадку. Ён прайшоў праз увесь двор i агарод, i сад i назад вярнуўся. Густая сям'я дрэў, iм пасаджаных, расла ў кутку агарода пад загараддзю з жэрдак. Там былi бяроза, лiпа, клён, каштан, вяз i таполя. Улетку i ў раннюю восень тут заўсёды шумеў вецер у лiсцi, i па ўдзiрванелай пад дрэвамi зямлi густа i высока расла трава i красавала мятлiца. Там была i лаўка, дзе ён, бывала, праз колькi год, аддаваўся сваiм думкам. Ён зiрнуў у гэтае месца, дзе якой-небудзь ураўнаважанай душы век льга было б мець шчасце ад цiхай адзiноты, i сумеўся. Ён аж уздрыгануўся: з яго, i, можа, ужо доўгi час, не сыходзiў чалавечы позiрк. Там на лаўцы сядзела жанчына. Постаць яе была нерухомая, i вочы не сыходзiлi з яго. Хоць яна i не была ўжо такая, як калiсьцi, хоць гэта была ўжо старая жанчына, але ён з першага ж позiрку пазнаў яе. I дыхаць яму стала цяжка. Гэта яна! Такая! Без яго такая стала! Як бы страцiла яна ранейшы рух сваiх вачэй. I ён з'iначыўся без яе. Ужо i старасць не вельмi далёка стаiць за плячыма. I ў яе таксама. Нехта злы i бязлiтасны ўкраў у яго яе маладосць, i яе самую ўкраў. I яго маладосць украў. А ўсё ж жыццё яго з ёю разам было б падобна на маладосць. Злы ён i жорсткi, гэты страшны злодзей. I нiякая кара нiдзе i нiколi не спасцiгне яго. Гэта ён бесперапынна вiсеў над яго душою, як стопудовы камень! Пракляцце яму, гэтаму страшнаму злодзею! I прэч ад чалавека гэтую калоду пасярод двара, i гэтую лаўку пад дрэвамi, якiя шумам сваiм так заўсёды ўцiхамiрвалi душу! Сказаць дзецям... (але дзе ж тыя дзецi, iх жа ўкраў вялiкi злодзей), сказаць усiм i самому сабе: нi моманту спакою! Усе на пошукi вялiкага злодзея! Знайсцi яго i выяснiць дакладна, хто ж ён такi?! I зняць з яго галаву i паказаць усяму свету: глядзiце, i ганаровае месца мне! Я абезгаловiў страшнага злодзея! Я больш не вечны выгнанец з свайго месца. Я на сваiм месцы, i страшны злодзей больш не будзе мяне абкрадаць! 'Што ж перш за ўсё сказаць ёй такое, чым узрадаваць яе? Ага, я пакажу ёй усё, што я запасiў дзецям. Я чакаў iх, я думаў пра iх! Вiсяць жа поўныя вешалы ботаў i сукенак, вопратак простых i ўбёраў святочных!'

У тую восень доўга трымалася мяккае надвор'е. Сёмага лiстапада зранку нападаў мокры снег, а к вечару таго ж дня яго ўжо не было анiзвання нiдзе. Вада сцякла ў нiзкiя месцы i стаяла там, i ў ёй адлюстравалася хмарыстае неба. Хмары вiселi нiзка, а на другi дзень памiж iх высвечвала сонца, i на ўзлессi мокрая лаза здавалася гатовай распусцiць першае лiсцейка. Усё блiшчэла, i здавалася, што гэта свецiцца вада ў лагчынах.

Той дарогай, што iшла памiж тарфянiку i роўна пастаўленых у адну лiнiю хат, вельмi шпарка iшоў чалавек. Гэта была хада таго, хто прывык да таго, каб доўгi час бачыць перад сабою тое, з чым трэба хутчэй расквiтацца, каб пасля гэтага мець што лепшае. Чалавек гэты трымаў галаву высока i як бы нiчога не заўважаў навокал сябе, перад сабой жа бачыў як бы толькi тое, да чаго хацеў хутчэй дайсцi, але здавалася, што i гэты пункт больш жыў у яго думках i свядомасцi, чым стаяў выразна ў вачах. Ён так iшоў, што здавалася, ён упэўнен у тым, што нiшто не стане на яго дарозе. Аднак жа, можа быць, тут найбольш было ад знадворнага выгляду чалавека. У гэтым выпадку можа i не да месца прымаўка, што твар ёсць люстра душы. Бо часамi рашучая пастава i хада чалавека на момант былi такiя, што як быццам бы ён хацеў вярнуцца. Аднак жа ён усё iшоў i нават паддаваў ходу. Пачалiся хаты паўз дарогу. Ён паклiкаў да сябе нейкага малога, што натрапiўся яму на вочы:

- Дзе хата Сымона Ракуцькi?

- А унь, дзе тых дрэў многа.

Чалавек глянуў на тыя дрэвы i хацеў усмiхнуцца, але выйшла, што ён як бы здзiвiўся. Верхняя губа яго з нiзка выстрыжанымi чарнявымi вусамi ўздрыганулася.

- I я пайду з вамi да Ракуцькi, - сказаў ахвотны да ўсяго малы.

- Не, я адзiн пайду.

Малы пабег шукаць iншага занятку, а чалавек той жа хадой, як i раней, падышоў да зялёнай брамкi i адчынiў яе. Двор не быў пусты, i ён астаўся стаяць у брамцы. Незнаёмы яму чалавек стаяў пасярод двара i цiха гаварыў з жанчынай. У чалавека былi сiвыя валасы над вушамi. Ён падняў твар i пачаў углядацца ў незнаёмага прышэльца, якi не сыходзiў са свайго месца ля брамкi. На твары чалавека з сiвымi валасамi над вушамi напiсалася здагадка, чаканне i нарыхтаванасць цвёрда сустрэць усялякую няўхiльнасць. А той, што ўвайшоў у яго двор i стаяў цяпер ля брамкi, меў такi выгляд, як бы хацеў сказаць: ну што ж, i я гатоў да ўсяго так як яно ёсць. Мы нi ў чым не вiнаваты. Гэта быў чалавек вельмi яшчэ малады, можа яму не было яшчэ i дваццацi пяцi год. Але ён быў такi мажны i дужы, што, калi не глядзець на яго твар, ён мог здавацца мужчынам, якi ўжо разбыўся за многiя гады жыцця i працы. Верхняя губа яго была нiзка выстрыжана, i гэта клала на яго твар пячаць як бы нейкага здзiўлення. Ён быў у польскiм салдацкiм шынялi i ў салдацкiх чаравiках з абмоткамi. З шапкi былi ўжо сарваны ўсе тыя бляшкi, якiя раней паказвалi, да войска якой дзяржавы гэты салдат належаў. Ён здаваўся такi здаровы i энергiчны, што дзiўна было, як ён так нерухома ўсё стаiць на адным месцы. Тут яго ўбачыла i жанчына.

- Тамаш прыйшоў! - закрычала яна i, як бы забыўшыся на ўсё, кiнулася яму насустрач.

Сымон Ракуцька аднак жа сышоў адразу з свае гатоўнасцi сустрэць усялякую няўхiльнасць. Твар яго перасмыкнуўся, i магло здавацца, што ён не ведае, дзе падзецца. Як бы раскрыўшы вялiкую таямнiцу, да якой яму раней не было доступу, ён застыў на паўкроку, калi быў iрвануўся сысцi з месца. Хiба гэта Тамаш стаiць перад iм? То ж быў худзенькi хлопчык, якога трэба было шкадаваць, песцiць i гадаваць, i аддаваць яму бацькаўскую ласку. Усю душу i сэрца аддаваць яму. Няма хлопчыка Тамаша, ёсць салдат чужой армii, i