Горасць блiзкай разлукi з жонкай перанесла яго на дванаццаць гадоў назад, у зiмовы дзень, калi ён прыехаў да Вiшымунта Булевiча. Лютыя маразы трымалiся ў тую зiму, груганнё наскрозь прамерзла ў сваiх гнездзiшчах, снег зацвярдзеў, як маснiцы, ноччу i ўдзень рэзала вушы адчайнае выццё згаладалых ваўкоў. Вось у такi дзень яны скакалi да Булевiча, i лёс узнагародзiў яго Мартай. Толькi ўвайшла яна ў пакой, дзе яны грэлiся з дарогi, толькi ветлiвая ўсмешка асвятлiла ейны твар, толькi пачуў яе iмя - Веда, i ў iмгненне адчуў, што перад - ягоная жанчына, што з ёю ён будзе шчаслiвы. Праз месяц ён наехаў на Булевiчаў, забiў у баi Вiшымунта, забiў ягоных братоў Ердзiвiла i Спрудзейку, i забраў Марту да сябе, у Наваградак. I яна нарадзiла яму двух сыноў.
Згадаўшы пра дзяцей, Мiндоўг сказаў каморнiку прывесцi Рэпiка i Руклю.
Так склалася, што Марта была Вiшымунтавай жонкай. Дый калi б ягонаю жонкай была гарбатая i крывая старая, цi калi б наогул не меў жонкi, Вiшымунт усё роўна быў на гэтым свеце непатрэбны. Булевiчы былi асуджаныя на смерць у той дзень, калi наваградцы запрасiлi яго, Мiндоўга, баявым князем. У тым далёкiм ужо 1246 годзе Вiшымунта, пэўна, толькi пачалi лiчыць дарослым хлопцам i ўпершыню ўзялi ў наезд. Ён нiчога не ведаў пра Марту, яна - пра яго, а ён, Мiндоўг, ужо ведаў, што Булевiчаў прыйдзецца знiшчыць. Булевiчы княжылi ў Дайнове, а землi Дайновы былi патрэбныя яму. Межавыя камянi, якiя паставiў iхны дзед цi прадзед, апынулiся перашкодаю на яго, Мiндоўга, шляху. Згiнулi Булевiчы, яго сiла памножылася, i Веда перайшла ў ягоны дом.
Дзесяць гадоў ён адчуваў яе плячо, верыў ёй, радаваўся яе пахвалам, слухаў ейнае дыханне, яно супакойвала яго, яе любоў сцвярджала праўду ягоных учынкаў. Яна была яцвяжка i не баялася смерцi. Але памерцi, як ад удару нажом, за два крокi ад ложа, у трыццаць гадоў! Вось на яе скронях б'ецца жылка, але гэта ўжо не жыццё i не сон. Смерць абакрала яго, забiрае жанчыну, без якой ён будзе пакутаваць. На свеце шмат жанчын - прыгожых, лагодных, клапатлiвых, гатовых кахаць. Але надта мала такiх, каго багi надзялiлi душою княгiнi. Яго першая жонка, прызначаная яму бацькам, была дачкой цверскага князя. Яна пражыла з iм дваццаць гадоў, нарадзiла яму сына Войшалка i дачку, але нiколi не пачувала сябе шчаслiвай. I ён сябе з ёю таксама. Яе памяць была скiраваная на Цвер, да бацькоў, да нейкай цверскай царквы, дзе ў дзiцячыя гады яна самазабыўна i шчаслiва малiлася, а жанчына, якая не можа адхiлiцца ад мiнулага, не мае быць шчаслiвая, адчуваць радасць i радаваць блiзкiх. Ён быў ёй родны, але не стаў каханым. Можа, i родны не быў, а быў муж... Потым жонка захварэла i памерла, i чатыры гады ён жыў без княгiнi, а жанчыны, якiх ён запрашаў на ложак, не ўмелi закрануць душу. Пакiдаючы ўранку ягоны пакой, яны не заставалiся ў памяцi...
Прывялi сыноў. Рэпiк i Рукля падышлi да мацi. На iхных тварах Мiндоўг прачытаў, што iм страшна, - але мацi была жывая, яна спала. Спасцiгнуць, што адбываецца, якая страта iх чакае, зараз яны не маглi: Рэпiку дзевяць гадоў, Руклю - дзесяць. Праз месяц яны пачнуць сумаваць па мацi, а ноччу будуць снiць яе i плакаць.
Ды хто не бядуе, той не жыве...
Яна марыла ўбачыць сваiх унукаў, а ўжо не можа разняць павекi, каб паглядзець апошнi раз на Рэпiка, падобнага на яе, паглядзець на Руклю, падобнага на бацьку. У Рэпiка залацiстыя валасы, блакiтныя, вясёлыя, крыху хiтраватыя вочы. Рукля такi, якiм быў ён, Мiндоўг, паўвека назад - рухi ў яго iмклiвыя, у зялёных вачах, калi яго прымушаюць, шугае дзёрзкасць, ён любiць бiцца з аднагодкамi, старанна вучыцца царкоўнаму i лацiнскаму пiсьму, бо прагне пахвалы.
Мiндоўг паказаў сынам на лаўку, тыя селi i, на прыклад бацькi, застылi, аддаючыся змрочнай невядомасцi.
Для Марты ён быў не толькi князь i муж - ён быў удачай яе лёсу. I яна для яго была ўдачай лёсу - гэтая жанчына з яркiмi сiнiмi вачыма, залацiстай касой, не льняной, як ва ўсiх, а залацiстай, як паветра ў сонечны дзень. Марта здолела адхiлiцца ад мiнулага i таму сама стала шчаслiвая, i ён адчуваў сябе з ёю шчаслiвым. Яна ўгадвала ягоныя думкi, ён ведаў пра што думае яна. Не гаворачы ўголас анi слова, яны чулi адно аднаго. Вусны Марты зараз шчыльна сцiснутыя, яна не можа сказаць свой запавет, але ён ведае - яна шкадуе Рэпiка i Руклю, шкадуе сябе, асуджаную пакiнуць гэты свет, замак, гэтае ложа, шкадуе яго, свайго мужа, якога аточыць пустэча, горасць страты адзiнага сябра.
Было шмат ворагаў, што прагнулi ягонай смерцi. Яны злучалiся, прыводзiлi свае войскi, ён бiўся з iмi, уцякаў ад iх, вытрымлiваў аблогi ў лiтоўскiх цвердзях, яму здраджвалi, супроць яго малiлi сваiх багоў валыняне i немцы, татары i жамойты, а Марта заўсёды заставалася з iм, падтрымлiвала яго ў тым, процi чаго падымалiся злосныя тугадумныя малыя князi. Такая жонка блiжэй за роднага брата, раднейшая за бацьку. Бацька - мiнулае жыццё. Як уваходзiць чалавек у дарослыя гады, так i забываецца бацька, застаецца ў сваёй прошласцi i тваiм дзяцiнстве. У маленстве бачыш яго дужага i любiш яго, i марыш стаць гэткiм жа дужым, а потым бачыш яго сiвога, саслабелага i думаеш: час ужо бацьку адпачываць. I слова старэйшага брата таксама робiцца не ўказ, калi з'яўляецца ў цябе твая дружына. З бацькам, Даўгердам, а пазней са старэйшым братам Даўспрункам ён хадзiў у набегi на валынь i мазураў. Тады ён любiў Даўспрунка. Тады i брат любiў яго, як моцны сваяк любiць слабейшага. Але прыходзiць дзень, калi словы 'старэйшы', 'малодшы' страчваюць сэнс - што аднаму брату з таго, што другi брат раней з'явiўся на белы свет? Няважкая падстава для паслухмянасцi. Перад пачуццём, што ўлада павiнна быць тваёй, нiчога гэтая рознiца ў гадах не азначае i нiчым не абавязвае. Толькi мацi пра гэта нiколi не забываецца, памятаючы, каго першага, каго астатняга нарадзiла i ўзгадавала. Няма ў старэйшых братоў заслугi ў тым, што iх на год раней зачалi. Ён, Мiндоўг, быў малодшы, але атрымаў больш розуму, сiлы i волi. Багi так пажадалi! Каб ён нiкога не слухаў - нi старэйшых братоў, нi старэйшых князёў, а слухаў выключна сябе. Тых старэйшых князёў даўно няма на свеце, але яны напладзiлi безлiч нашчадкаў, дружыну дробных князёў, якiя адзiн аднаму зайздросцяць, адзiн аднаго не любяць, i ўсе разам ненавiдзяць яго. Гэтае княжае пустазелле ён прарэдзiў, частку яшчэ звядзе, а недабiтыя рэшткi заўжды схiльныя да пакоры. I Марта згаджалася, што вялiкаму князю iнакш нельга. Бо iнакш не атрымаць Руклю па бацьку наваградскi сталец.
Ён зiрнуў на дзяцей, яны засыналi. 'Пакладзi iх, - сказаў князь каморнiку, - i ўсе iдзiце, хачу пабыць адзiн'. Сыноў павялi, бабы i чэлядзь выйшлi. Князь застаўся з жонкай.
Зараз у яе апошняя пакута: развiтваючыся з жывымi, яна непакоiцца, як Рукля i Рэпiк, малыя дзецi, застануцца без яе? Хто паклапоцiцца пра iх, хто пашкадуе, хто суцешыць? Канюшыя? Бабкi? Ваявода Сiрвiд? Гаротна ёй, што яны застануцца сiротамi, бо не можа iхны бацька замянiць iм мацi, як бы нi намагаўся. Ён, князь Мiндоўг, вымушаны ад'язджаць, ачольваць войска, ставiць сябе пад магчымы ўдар меча, сякеры, яго можа наскрозь працяць болт з нямецкага куша. Нiхто не ведае, калi i дзе прызначана сустрэцца са смерцю. Хто мог падумаць, што Марце наканавана сёння ўначы? Цi магла яна сама днём думаць, што ноччу будзе памiраць. Прыцемкамi, калi ўзыходзiў маладзiк, i пазней, калi запалiлi свечку, калi яна ўзяла грабеньчык i распусцiла касу, яна не дапускала думкi, што ўсмiхаецца мужу i бачыць яго астатнi раз. Крык болю - i нiчога апрача ўспамiнаў. Ён ужо ўспамiнае, i гэтак будзе кожную ноч. Ён ляжа, дакранецца рукой пасцелi, i там, дзе заўсёды спала яна, - нiкога, халодная прасцiна. Старая кашчавая Мерцва не ведае лiтасцi, для яе ўсе ворагi. Яна помсцiць усiм, хто нараджае жывое. Ён быў шчаслiвы з Мартай, а Марта была шчаслiвая з iм. Старую Мерцву прыслалi забраць у iх радасць.
Раптам Марта адкрыла вочы. Мiндоўг нахiлiўся да яе, прачытаў у вачах нейкую просьбу, жаль, страх. Ён шаптаў: 'Што, Марта, што?' але шчыльна сцiснутыя, абяскроўленыя губы жонкi не растульвалiся. Гладзячы яе рукi, ён пачуў горасны развiтальны ўздых i адчуў сябе адзiнокiм, асiрацелым, i заплакаў, што скончылася iхнае шчасце на гэтым свеце.
Князь выйшаў на двор. Высока над зямлёй мiгцелi вераснёўскiя зоркi. Прыжмураным вокам звера здаўся князю серп месяца. У гэтую цемру i холад адышла зараз Марта, пакiнуўшы Наваградак, замак, дзяцей i свайго мужа. Мiндоўг падышоў да карыта каля канавязi, нахiлiўся i апусцiў галаву ў ваду. Яна была халодная, i ў ёй растварылiся ягоныя слёзы. Мiндоўг абцёрся рукавом кашулi i сказаў цiха ўсiм, хто быў блiзка: 'Памерла княгiня. Няма ў мяне жонкi'.
У дом заспяшалiся рабiць сваю справу бабкi, пачалi сядлаць коней ганцы да сваякоў нябожчыцы i суседнiх князёў з весткай пра бяду, якая напаткала вялiкага князя i ягоных сыноў.
4
Старэйшы князеў сын Войшалк, у манастве - Раман, малiўся ў манастырскай бажнiцы, калi за парканам аб'явiўся бацькаў вястун. Пачуўшы пра смерць мачахi, Войшалк адгукнуўся звычнымi словамi: 'Прымi, Божа, на спачын яе душу!' У тым, як гучалi гэтыя словы, чулася ягоная абыякавасць да бацькавай сям'i. Войшалк адпусцiў ганца, да перапыненай малiтвы не вярнуўся, а пайшоў у келлю, дзе аддаўся развагам цi варта iсцi за дваццаць вёрст у Наваградак на пахаванне? Нiчога з гэтай жанчынай яго не
