маскоўскi, ды паленаваўся ўставаць. Хвiлiну спрабаваў зразумець сэнс пафаснага дыялёгу двух рабочых - маладога, даўгашыяга, са старым вусатым, - ды хутка страцiў увагу, аддаўшыся ўсё тым жа сваiм беспрасьветным думкам. Мабыць, трэба ўсё напiсаць. Пакуль памятаў, пакуль што не забыўся. Бо забудзесься, а яны палiчаць утойваеш. Мабыць, у iх усё на ўлiку - i словы, i думкi, i намеры. На тое яны спэцыялiсты, у акадэмiях вучацца. Мабыць, у iх ёсьць кандыдаты i дактары такiх справаў - тайных палiцэйскiх справаў, каб яны спрахлi, як сказалi б на вёсцы. Ды ня спрахнуць - яны дасканаляцца год ад году, даходзячы да мастацтва. Як з гэтым ягоным даносам. Данёс нехта адзiн з двух цi, можа, абодва, i ён нiколi не дазнаецца, хто менавiта. I ён будзе абодвум пацiскаць рукi i маўчаць, баяцца пакрыўдзiць невiнаватага. Бо пакрыўдзяцца. Сам жа пакрыўдзiўся за адно толькi негрунтоўнае падозраньне. Але калi хто вiнаваты, даносчык, дык, мабыць, пакрыўдзiцца яшчэ болей, i ты будзеш прасiць у яго прабачэньня. Мiж тым, на экране былi ўжо не рабочыя ў камбiнэзонах, а трое дзяўчатак на беразе прыгожай летняй рачулкi, сярод маляўнiчай сельскай iдылii; на дзявочых галовах бялелi вяночкi з рамонкаў, дзяўчаткi трымалiся за рукi i, iдучы беражком, сьпявалi шчымлiвую песьню. Тварык адной зь iх дужа напомнiў кагось... Так, даўняе амаль трыццацiгадовае знаёмства... Здаецца, iмя яе было Валя. I ён быў нават трохi закаханы ў яе, у гэтую статную хахатушку, што неяк нечакана зьявiлася ў iхнай кампанii. Цяпер ужо цяжка i прыгадаць, хто прывёў яе - Бабкоў цi Сельмашынскi, два iхныя неразлучныя сябрукi, франтавiкi-ардэнаносцы, кандыдаты ў члены партыi, хлопцы канчалi iнстытут, сядзелi на дыплёмах i рыхтавалiся да прыёму ў члены. I менавiта ў той час органы завэрбавалi iх у сексоты. Але пара была пасьляваенная, яшчэ мела кошт франтавое сяброўства, i хлопцы амаль адначасна прызналiся адзiн аднаму пра тую вярбоўку. Падзiвiлiся, вядома, але падзiвiцца давялося яшчэ болей, калi першым заданьнем тых органаў Бабкову было нешта вызнаць пра бацькоў Сельмашынскага, а Сельмашынскаму - нешта дазнацца пра ягонага сябра. Сябры, вядома, згодна прасыгналiлi, але тыя сыгналы папярэдне абгаворвалiся i ўзгаднялiся мiж iмi, каб незнарок не нанесьцi шкоды адзiн аднаму. Мусiць, органы ўсё ж нешта западозрылi, i тады сярод iх паявiлася Валя, вясёленькая такая хахатушка ў вэльвэтавым жакецiку. Яна неяк спрытна ўлезла мiж хлопцамi ды так павяла сябе ў адносiнах да таго i другога, што тыя закахалiся ў яе абодва. А закахаўшыся, хутка паварагавалi, мабыць, ужо не ўзгаднялi свае сыгналы, пачалi пiсаць iнакш, чым раней. I сумна скончылася тое: абодва аднойчы зьнiклi, i нiхто зь iх агульных знаёмых ня мог сказаць куды. А Валя неяк сустрэлася Скварышу ў цягнiку Масква- Тбiлiсi, ехала з маленькай дачушкай, казала, туды пераводзяць па службе. А па якой службе, калi не сакрэт, пацiкавiўся ён. Ды так, па вайсковай, па лiнii мужа, сказала яна i адвяла позiрк. Можа, i па вайсковай, падумаў ён, але навошта тады заклапочана адводзiць позiрк? Ён i не заўважыў, як скончыўся фiльм i на экране апантана замiтусiлася срэбра, тады ён устаў i цiскануў выключальнiк. Час быў ня раньнi, мусiць, трэба было ўставаць i пiсаць. Усё, як было. Як, хто i што гаварыў. Хоць, зрэшты, амаль увесь час гаварыў Красьнянскi. Значыць, так i напiсаць. Але ж то - данос на Красьнянскага? А што ён мог зрабiць, што яшчэ напiсаць? Усё роўна той дасьць поўную справаздачу аб гэтай гаворцы. Няважна, у якой форме. Важна, каб тыя не падумалi, што ён нешта ўтойвае. Ня хоча раззбройвацца перад роднай партыяй. А так - калi ласка, ён паднiмае абедзьве рукi, ён здаецца. Сам, добраахвотна. Карайце, калi хочаце. А можа, усё ж памiлуеце? Праклятае гэта пачуцьцё надзеi на краi пагiбелi, гэты рудымэнт пячорнага аптымiзму. Ведаў жа, што не даруюць, спагоняць, як мае быць. А вось спадзяваўся... Ён ведаў, што менавiта схiльнасьцю чалавека да надзеi на лепшае выдатна карысталiся немцы-фашысты. Выганяючы людзей на зьнiшчэньне, яны клапацiлiся, каб тыя ўзялi каштоўныя рэчы i цёплую вопратку i харчу на трое сутак. У лягерах зьнiшчэньня iх сустракалi з аркестрам i перш-наперш вялi ў лазьню, на мэдагляд да квалiфiкаваных спэцыялiстаў, якiя па адным стралялi iм у патылiцу. На ростамеры. Яны ўмелi зрабiць, каб людзi па-дурному спадзявалiся да самай апошняй хвiлiны i паводзiлi сябе адпаведна з уласнай надзеяй. Мусiць, так сябе паводзiць будзе i ён. Мабыць, ужо асуджаны, а ўсё чапляецца - за партбiлет, за працу. Бо яны ж не гавораць, што заплянавалi яму. А яму хочацца як-небудзь выкараскацца з-пад iхнай навалы. А можа, а можа...
А ўсё ж, можа, яны i ўлiчаць ягоную шчырасьць, зразумеюць яе як абсалютную ляяльнасьць i як- небудзь спусьцяць усё на тармазах, думаў ён, ня надта падрабязна, але ўвогуле правiльна апiсваючы сваю размову з Красьнянскiм. Вядома, болей - словы i фразы Красьнянскага. Пад самы канец, калi ўсё амаль дарэшты было выкладзена на паперы, блiснула ўпартая думка-сумнеў: а калi ўсё ж тое - ад наiўнае шчырасьцi? Сапраўды, ад спачуваньня да яго, старога кнiжнага дурня? Тады што ж... Ён жа загубiць чалавека. I яго сям'ю. I яго малую дзяўчынку, здаецца, Iрачку з марожаным на палачцы, сьцятай у маленькiм кулачку... Во д'ябальшчына, во становiшча! Што ж тады ён робiць?
Але што было яшчэ рабiць?
Скварыш адсунуў ад сябе тыя дзьве старонкi дробнага тэксту - мабыць, горшага ён не пiсаў за ўсе свае пяцьдзясят гадоў. Подлыя старонкi, нiчога ня скажаш. Вылез з-за стала, налiў чарку каньяку, выпiў. Налiў другую... Пакуль чуцьцё ўпарта патрабавала нейкае пэўнасьцi, канчатковага рашэньня, якога ўсё не знаходзiлася; кожны варыянт быў горшы за папярэднi. Хоць варыянтаў тых было ў яго два. I абое - рабое...
Мiж тым, настала глыбокая ноч. Дом сьцiшыўся, перасталi гудзець лiфты, грукаць дзьверы. За сьцяной у суседняй кватэры цiхенька паплакала ды сьцiхла дзiця, мабыць, заснула. Жыхары ў сваiх сотах-кватэрах вялiкага дому пакрысе сьцiшылiся, паснулi, толькi ў трубах водаправоду часам чулася нейкае тоненькае жалобнае скуголеньне. Скварыш зноў пачаў хадзiць па кватэры, падыйшоў да цёмнага вакна ў зальчыку. На падворку ўнiзе неяк быццам ярчэй, чым зьвечара, сьвяцiў на мачце лiхтар, ярчэй сьвяцiлiся кодабы аўтамабiляў мiж счарнелых кронаў дваровых дрэваў. Цяпер там было сонна i пуста. I гэтак жа пуста i стомлена-сонна рабiлася на душы ў прафэсара.
Можа, цяпер было б лепш, каб дома, а не на дачы была яго жонка Леакадзiя Адамаўна, было б каму сказаць слова, ня глухнуць у гэтую маўклiвую ноч. Хаця, можа, i ня лепш. З жонкаю ён ужо даволi нагаварыўся аб сваiм няшчасьцi, жонка яму не спачувала. Толькi дакарала за ягоны доўгi язык, за дзiцячую даверлiвасьць. За дурную наiўнасьць. Можа, i так, ён ёй не пярэчыў. Жонку ён добра ведаў, пражыў зь ёю жыцьцё, яны выгадавалi дачку, гадавалi ўнукаў, але...
Было невялiкае 'але' ў iхным жыцьцi, якое заўжды ў далiкатных выпадках прымушала яго прытармазiць, успомнiць, змоўкнуць, каб не перасягнуць апошнюю рысу шчырасьцi. За той рысай была небясьпека, ён адчуваў гэта, хоць фармуляваць яе пазьбягаў, нават баяўся. Маўклiвае табу доўгiя гады ляжала за той рысай.
Ён тады быў яшчэ даволi маладым чалавекам, толькi што сьпечаны кандыдат навук, жылi яны на прыватнай кватэры, вядома ж, без тэлефона. Неяк улетку прыйшла тэлеграма, што занядужала мацi - упала, зламала нагу, просiць, каб прыехаў. Ён хутка сабраўся, паехаў, зайшоў у раённую бальнiцу, уладкаваў туды мацi. Назад паехаў днi праз тры, спазьнiўся на рэйсавы аўтобус, дабiраўся спадарожнымi, i надвячоркам зь лёгкiм партфэлем у руках кiраваў на сваю прыгарадную вулiцу. I тады ён убачыў жонку, якая неяк хуценька гаманiла з маладым чалавекам у блакiтнай тэнiсцы, усё азiраючыся па баках. Было гэта за якiх два кварталы, на скрыжаваньнi дзьвюх вулiц, ля водаразборнай калёнкi. Леакадзiя змалку была блiзарукай, але акуляраў тады не насiла, i ня згледзела, як ён да iх наблiжаўся. Пагаманiўшы трохi, яны хуценька разышлiся - жонка, азiрнуўшыся, павярнула за вугал на сваю вулiцу, а той, у тэнiсцы, - у iншы яе канец, кiрункам да цэнтру. Скварыш нетаропка дайшоў да калёнкi, жонкi ўжо ня стала вiдаць, а той яшчэ крочыў здаля, за якi квартал ад яго. Непрыемна ўражаны, Скварыш павярнуў не за жонкай, а ў другi бок, за тым незнаёмым. Ён так iшоў за iм на некаторай адлегласьцi, не наблiжаючыся i не адстаючы. Блiжэй да цэнтру незнаёмец зайшоў у гастраном, купiў пачак цыгарэт, пасьля нядоўга тэлефанаваў з вулiчнага аўтамату. У Скварыша было адно падозраньне, яно вяло яго з пэўнай настойлiвасьцю i ўрэшце прывяло менавiта туды, куды ён i думаў. I дужа баяўся. То быў бакавы ўваход у будынак КГБ - непрыкметныя дзьверы бяз шыльды i вартавога. Чалавек у тэнiсцы каротка зiркнуў у адзiн бок, у другi - i зьнiк за дзьвярыма. Скварыш няхутка дабрыў дадому. Жонка паставiлася да яго, як звычайна, ён нi пра што ў яе не пытаўся, чакаў, што сама скажа пра сваё спатканьне ля водаразборнай калёнкi. Але не сказала. А неяк ужо напачатку восенi, як ён вяртаўся зь ёй пасьля дзённага сэансу ў кiно, насустрач трапiў малады хлопец, i ў той самай тэнiсцы. Толькi цяпер на iм быў надзеты пiнжак. I жонка, як заўважыў Скварыш, каротка кiўнула яму, як знаёмаму. 'Хто гэта?' трохi пагадзя запытаўся Скварыш. 'Ды так, - сказала жонка, - настаўнiк адзiн'. 'Нiшто сабе, - падумаў Скварыш, - настаўнiк, а бегае ў КГБ'. Але тады ён змоўчаў i болей размовы з жонкай пра таго чалавека ў iх не было. Засталося толькi пытаньне, адказу на якое да канца сваiх дзён будзе баяцца Скварыш. Дык, можа, яно й лепш, калi цяпер ён адзiн, i ягоным турботам ня будзе сьведак. Усё сам-насам.
Са страхам i агiдай ён перачытаў свае дзьве старонкi паганага тэксту-даносу. Менавiта даносу, бо як жа
