капец i пачала плакаць, адчуваючы свае бездапаможнасць i бяссiлле ў жыццi. Уявiлася Крэва, iгэтак моцна захацелася быць у сваiм доме, пад крылом у Даўмонта, з якiм гулялi вяселле, якi прыехаў за ёй з дружынай, якi казаў ёй пяшчотныя словы i глядзеў на яе закаханымi маладымi вачыма. А тут нiкога роднага, нiхто не любiць, усе чужыя, бо i ёсць чужына, замест сястры - капец халоднага пяску, куды нi зiрнi - нiчога свайго, i ўжо да скону цярпець гэты лёс паланянкi...
Выплакаўшы боль з сэрца, пакiнула Агна могiлкл i чамусьцi замест замка скiравалася да лацiнскай бажнiцы, што стаяла за замкавым ровам пры дарозе ў горад. Гэта была невялiчкая будынiна са стромкiм дашчатым дахам i крыжам, прымацаваным над дзвярыма. 'Вось, дзе Веда хрысцiлася', - падумала Агна i зацiкаўленая ўвайшла ў бажнiцу. Каля дальняй сценкi яна ўбачыла на стале крыж, асветлены некалькiмi свечкамi, а перад iм стаяў на каленях чалавек, у якiм яна пазнала канюшага Сiпайлу. Ён азiрнуўся на рып маснiцы i Агна прыкмецiла ў ягоным позiрку здзiўленне i разгубленасць. Канюшы перахрысцiўся, устаў з каленяў i выйшаў з хацiны. 'Гэтак i Марта тут на каленях стаяла', - падумала Агна i нiбы адчула яе прысутнасць. Над агеньчыкамi свечак, пад самым дахам варушыўся нейкi цень. 'Гэта яе цень', - вырашыла Агна, i пачала расказваць сястры пра сваё цяперашняе жыццё. Была б ты жывая, гаварыла Агна, i я была б шчаслiвая пры маладым мужу, цi падманвалася б, што шчаслiвая. А цябе няма - i жыву я ў тваiм доме, п'ю з твайго кубка, ем тваёй лыжкай, гадую тваiх дзяцей, а брата тваiм сынам нарадзiць ад Мiндоўга я не захацела. Думаў, магчыма, твой муж, што я ва ўсiм буду, як ты, абарачуся ў цябе, а я не магу сваё мiнулае тваiм замянiць. Памятаю, як забiраў цябе да сябе Вiшымунт, я маленькая была i зайздросцiла: хацелася i мне хутчэй пайсцi замуж. Нi Вiшымунта, нi цябе адзiн твой муж Мiндоўг усiх перажыў. Напэўна, калi б мяне некалi гадзюка не ўкусiла, я няшмат памятала б пра цябе. Я дзяўчынка была, ты - выданнiца. Сёстры выходзяць замуж, а iхныя мужы могуць да смерцi варагаваць, i сёстры ўсё жыццё не бачацца. Калi б не тая гадзюка ў малiннiку, я, вiдаць, ненавiдзела б цябе зараз, бо твой муж маё жыццё зламаў. А цяпер я ведаю: нахлусiў ён мне i ўсiм пра тваю апошняю волю. Ён нахлусiў, а таму я жыву недарэчна. Калi была з Даўмонтам, хацелася мне доўга пражыць, а цяпер зноў зайздрошчу табе, як у дзяцiнстве. Ты зноў пры бацьку i мацi, i мне часцяком хочацца да вас, каб мацi папесцiла i бацька пашкадаваў. Былi такiя ў мяне днi, Веда, што я тваiх сыноў Рэпiка i Руклю не любiла i не хацелася мне iх бачыць - Мiндоўгава семя, а прайшла злосць, i шкада мне iх, што без тваёй ласкi растуць. I трывожна мне за iх. Калi ты ды iншыя нашыя дзяды можаце iх з нябёсаў апекаваць, дык падайце нам знак процi бяды, таму што ходзiць за Мiндоўгам смерць, а ён не бачыць. I я буду клапацiцца пра дзяцей, а вас чакаць восенню на вашае свята. А як далей жыць, не ведаю. Не атрымлiваецца ў мяне думаць 'пашанцавала' аб тым, што прыняла як няшчасце. Такое ў мяне адчуванне, сястра, што я не стаю на зямлi, а нясе мяне некуды вецер. Калi хацела назад да Даўмонта, мелася ў мяне сiла трываць. Ды ён мой вясельны ручнiк мне вярнуў i перад маiм крыўдзiцелем скарыўся. Нявесту шукае. Цяпер у Крэва не хачу, а тут трымацца не маю за што. Не магу я за тваiх сыноў ухапiцца - i нашто падлеткам няшчасная цётка? Блага я прыдумала вытруцiць сваё дзiця. Але не пра яго тады думала, а пра Даўмонта, пра чужых людзей, чужыя словы. Яго пашкадавала, сябе пакарала... А цяпер пра Даўмонта зрэдку думаю, а ў чым знайсцi для сябе радасць - не ведаю. Калi б ты цi мацi наша прыйшлi да мяне ноччу, далi падказку, што мне рабiць... Мне, апроч вас, нiхто не дапаможа, а сама я не ведаю, як мне прачнуцца i адчуць сябе жывой у гэткiм жыццi.
15
У сярэдзiне траўня Мiндоўг павёў лiтву i лiтоўскую русь на сустрэчу з апалчэннем наўгародцаў князя Аляксандра для сумеснага нападу на крыжакоў. Дамова пра паход была тайная, нiхто да выправы не рыхтаваўся, i палкi збiралiся ў спешцы. Ганец, якога пасылалi ў Крэва, прывёз адказ, што Даўмонт iсцi не можа, але дружына вырушыць. Сам князь, як паведаў ганец, напаўжывы, ледзь соваецца па хаце - конь скiнуў ды патаптаў. 'Нешта яму не шанцуе', зазначыў Сiрвiд. 'Ты так думаеш? - адгукнуўся Мiндоўг. - Здаецца мне, што наадварот. Замест вайны будзе на печцы ляжаць. А ты як мяркуеш? - запытаўся ён у Астапа. - Шанцуе цi не?' - 'Вiдаць, шанцуе, калi жывы', - пацвердзiў той.
Праз месяц аказалася, што ўратаваўся Даўмонт ад марнай выправы. Войска вярнулася без страты людзей, ды без удачы. Мiндоўг кiпеў злосцю: ноўгарадцы супраць абяцанага не з'явiлiся, а ваяваць з немцамi толькi ўласнымi сiламi князь не захацеў: ён сваiх людзей пакладзе, а ноўгарадскiя i пскоўскiя дружыны прыйдуць на гатовае. Падман Аляксандра ператварыў далёкi паход у бессэнсоўную прагулянку некалькiх тысячаў ваяроў. Потым князю апавясцiлi, што Аляксандр мусiў ехаць у арду на ханскi выклiк, але не надта гэта Мiндоўга суцешыла: i час, i прыпасы, i конская сiла былi выдаткаваныя дарэмна, хоць не менш важная мэта была ў другiм накiрунку - на бранскай мяжы.
Не было б дамовы з Аляксандрам, дык распачаў бы князь лета бранскiм паходам. Крыжакi пасля дурбенскага разгрому не хутка ачуняюць, а вось калi Раман Бранскi з Васiлькам Валынскiм праз шлюб сваiх дзетак з'яднаюцца, дык ахвотна пойдуць вайной на наваградскiя i лiтоўскiя землi. Няхай Вольга Раманаўна яшчэ ў нявестах пасядзiць, думаў Мiндоўг, а Ўладзiмiру, другому сыну Васiлькi, можа бацька адшукаць пару i на Лiтве - не сышоўся свет клiнам на бранскай князёўне. Бацькам пажадана ўзмацнiцца, дык спароўваюць дзяцей нiбы жарабца i кабылку. Няхай жанiх выйдзе ў поле побач бацькi, можа са смерцю там пабярэцца. Хоць дзеўку ўдавой не зробiць. Без вайны iх вясельны запал не астудзiцца...
Усiм князям ад Жамойцi да Полацка ганцы павезлi загад збiрацца пад Слуцак у сярэдзiне жнiўня, маючы харч на месяц. Куды вырушыць сабранае войска, нi ганцы, i нiхто, апроч самога Мiндоўга, не ведаў. Ездзiў такi ганец i ў Нальшчу, i прывёз адказ, што Даўмонт са сваёй дружынай прыйдзе. А што iншае ён меўся адказаць, пасмiхаўся Мiндоўг з гэтае згоды. Што на вайну не пойдзе? Хто ж яму дазволiць у хаце сядзець, калi ўсе рызыкуюць. Больш ваяроў - менш смерцяў. Не тое што князь, кожны кмет у гэтым зацiкаўлены i сочыць, каб iншы на хваробу не спасылаўся, за печчу не адседжваўся, пакуль ён ваюе. Памiраць дык разам...
На Жамойць, у далёкую паездку, Мiндоўг паслаў не дваровага ганца, а польнага ваяводу Астапа, бо трэба было дакладна вызначыць з князем Трайнатам колькi жамойцкiх аддзелаў варта пакiнуць для заслоны межаў ад магчымага наезду крыжакоў i колькi ён павядзе ў поле. Астап узяў ахову i пагнаў ад заставы да заставы, кожныя дваццаць пяць вёрстаў мяняючы коней. Праз два днi ён быў у кернаўскiм замку i стаяў насупроць Трайната ў яго княжым пакоi.
Яшчэ не распачаўшы размовы, толькi пачуўшы сцiплае прадстаўленне 'ганец князя Мiндоўга', гледзячы ў блакiтныя, прамянiстыя, прыветлiвыя вочы разанца, Трайнат усхваляваўся - чуццё падказвала яму, што ён недарэмна пра гэтага чалавека з восенi думаў. Нiчога нельга было прачытаць у гэтых вачах, усё веданне жыцця было заслонена нiбы дзiцячай даверлiвасцю i прастадушшам. Быццам забыўся разанскi князь на свае шматлiкiя папярэднiя пакаленнi, на рурыкавiцкую годнасць, задаволiўся лёсам польнага ваяводы i адказнага ганца. Не можа гэтак быць, думаў Трайнат. Пэўна, марыць ён пра ўладу, удзел, пра вяртанне на сваю княжую ступень, пякуць яму сэрца наступствы разанскiх няўдачаў бацькi. Абодва ведалi адзiн аднаго па войнах з крыжакамi i мазурскiм паходзе, але ранейшыя справы не заахвочвалi Трайната прыглядацца да блiзкага чалавека Мiндоўга; Астап таксама не шукаў увагi Трайната, якому вялiкi князь вярнуў бацькоўскi сталец на Жамойцi за добры бой з немцамi каля возера Дурбэ. Цяпер ён убачыў у вачах Мiндоўгавага сястрынiча цiкаўнасць да сябе, i наважваўся адгадаць яе прычыну. Насупраць, ён ведаў, стаяў чалавек з воляй, рашучы, жорсткi, разумны, i такi чалавек не мог углядацца ў ягоную душу без важнае мэты.
- Ганец? - усмiхнуўся Трайнат. - Помнiцца, летась ты быў ваявода i радца князя Мiндоўга.
Лiслiвыя словы не маглi быць выпадкам - жамойцкаму князю няма патрэбы лiслiвiць баярыну. Таму Астап успрыняў словы Трайната за праверку сваёй абачлiвасцi.
- Не, - не пагадзiўся ён, - я пры iм слуга. Князь Мiндоўг, калi хоча параiцца, сам з сабою i раiцца. Ну, здараецца нейкiм разам - з ураднiкамi.
- Значыць, ты ўраду не маеш? - спытаў Трайнат, быццам са здзiўленнем, хоць ведаў, што ўраду няма, iнакш Астап назваў бы сябе па ўраду.
- Не маю, - пацвердзiў Астап. - Тутэйшыя маюць. Я ж нетутэйшы.
Трайнат спачувальна пахiваў галавой, нiбыта дакараў Мiндоўга за памылку, i адпусцiў ганца адпачыць.
Увечары князь паклiкаў Астапа павячэраць. У пакоi сядзелi сам-насам, i ў застольнай бяседзе Трайнат без бачнай падставы пачаў распавядаць пра цяжкiя прадчуваннi на будучыню, кiваў на жаданне прыяцельства з Астапам, якi бядуе без свайго разанскага княства, а княства, забранае татарамi, - без яго, а ён змушаны жыць на чужыне неадпаведна дзедаўскаму праву. З гэтых словаў, зразумеў Астап, вынiкала магчымая змена ягонага лёсу. Цяжкiя прадчуваннi тычылiся Мiндоўга, якi, са словаў Трайната, хоць i дажыў да глыбокай старасцi, усё ж не пазбягае буйных памылак. Узяць хоць бы, казаў Трайнат, ягоны ўчынак з
